Örümcekler (Ordo: Araneae) günümüzde tüm dünyaya yayılmış 111 familya ve yaklaşık 45000 tür ile muazzam çeşitliliğe sahip bir hayvan grubudur. Ülkemizde bu canlılar 52 familyaya dahil 933 türle temsil edilmektedir ve uzmanların söylediğine göre bu sayının 2000’e dayanacağını varsayabiliriz. Benzer tahminler dünya örümcekleri için yapıldığında ise şu an yolun sadece %20-30’luk bir kısmını katettiğimizi söyleyebiliriz. Yani daha keşfedilecek çok şey var.
Bir canlı grubu hakkında konuşmadan önce o grubun canlılık dünyasındaki yeri hakkında bilgi vermek genel bir bakış açısı kazandırma açısından oldukça önemlidir. Bunu yaparken sınıflandırmanın temel prensiplerine değinmek faydalı olacaktır. Şu an dünyada Biyoloji literatüründe yer alan çalışmaların yarıdan fazlası canlıların sınıflandırılması ve birbirleriyle olan akrabalık derecelerinin belirlenmesi ile ilgilidir. Ne var ki bu çalışmalar yaklaşık 4 milyar yıldır süregelen evrimsel süreçte ortaya çıkan inanılmaz derecedeki canlı çeşitliliğini anlamak için hala yeterli değil. Her geçen gün keşfedilen yeni türlerle canlılık ağacı giderek büyümekte yapılan yeni tür keşifleriyle yeni yaşam stratejileri yeni genler ve dolaylısıyla Biyolojik bilimlerin uygulama sahası için potansiyel taşıyan yeni pek çok bilgi bilime kazandırılmaktadır.
Canlıların sınıflandırılması problemi Aristo gibi ilk düşünürlerin de dikkatini çekmiş; ancak kabul edilebilir bir bilimsel bir yöntem olarak sınıflandırma sistemi 18. yüzyılda Carl Nilsson Linnæus tarafından oluşturulmuştur. Bu sisteme göre canlılar iki kelimeli isimler alır. Örneğin: Vipera ammodytes (ülkemizde yaşayan bir engerek yılanı); burada Vipera cins ismi iken ammodytes tür ismi olarak adlandırılır. Biz de bu sistemle isimlendiriliriz: Homo sapiens Linnaeus 1758. Türler isimlendirilirken aynı zamanda tür adının yanına o türü isimlendiren şahsın adı ve keşfin yapıldığı yılın da yazılması gerekir (ama genelde kolaylık açısından bu uygulamaya gidilmez).
Sınıflandırma yapılırken canlılar benzer ve farklı yönleri değerlendirilerek hiyerarşik gruplara ayrılır. Bunlara kategori adı verilir. Kategoriler sınıflandırma basamaklarıdır. Bu basamaklara yerleştirilen herhangi canlı grubuna ise takson adı verilir. En temel kategoriler ve bir örnek olarak karadul örümceği taksonunun sınıflandırma şeması:
Kategoriler (Türkçe) Kategoriler (İng) Taksonlar
Alem Kingdom Animalia (Hayvanlar)
Şube Phylum Arthropoda (Eklembacaklılar)
Sınıf Class Arachnida (Araknidler)
Takım Ordo Araneae (Örümcekler)
Familya Family Theridiidae
Cins Genus Latrodectus
Tür Species Latrodectus mactans Fabricius 1775
Canlı çeşitliliğini yukarıdaki 7 kategoriyle açıklamak mümkün değildir. Bu sebeple yukarıdaki yedi ana kategoriyle birlikte ara kategoriler de bulunmaktadır; örneğin şube-sınıf arasında alt şube takım-familya arasında alt takım üst familya gibi…
Örümceklere başlamadan önce bir fikir vermesi için yakın akrabalarına değinelim. Örümcekler takımı; akrepler keneler akarlar otbiçenler böğüler yalancı akrepler kamçılı örümcekler gibi hayvanlarla aynı sınıf içinde yer alır: Araknidler. Araknidlerin en ortak özellikleri keliser adı verilen (ve embriyolojik olarak böceklerdeki antene karşılık gelen ancak görevi tamamen farklı) yapılarıdır.
Bir örümceğin vücudu genel olarak cephalothorax (prosoma) ve abdomen (ophistosoma) olmak üzere ikiye ayrılabilir. Prosoma (ön kısım) genel olarak hareket duyu besin alımı ve sinir sistemi ile ilgili organlar barındırırken; ophistosoma (arka kısım) sindirim solunum dolaşım ve ağ yapımıyla ilgili organlar taşır. Prosoma ve ophistosoma pedicel denilen ince bir yapıyla birbirne bağlanır.
Prosoma üstte carapace altta ise sternum isimli yapılarla kaplıdır. Prosomada önden arkaya doğru; bir çift keliser bir çift ayak benzeri pedipalp (erkeklerde bu yapı üreme organı olarak kullanılır ve bu sadece örümceklere has bir durumdur) ve son olarak da 4 çift yürüme bacağı bulunur. Örümceklerde bacaklar yedi segmentlidir ve son segmentin ucunda 2 veya 3 tırnak bulunur.
Ophistosomada ise üreme açıklıkları (bknz yukarda epigastric furrow) kitapsı akciğerler ve genelde uç tarafta yerleşmiş 3-4 çift örü memesi bulunur. (spinnerets)
Örümceklerin hepsi zehirli hayvanlardır ve avlarını zehirleri aracılığıyla etkisiz hale getirirler. Zehir prosoma içinde yer alan zehir bezlerinde üretilir ve özel kanallarla keliserlere iletilir (alttaki resimde görülüyor). Keliserlerin ucu deliklidir ve av sokulduğunda zehir bu deliklerden avın vücuduna aktarılır. Avlarının çok büyük bir kısmını böcekler oluştursa da örümcekler; başka örümcekleri bazı büyük tarantulalar kuş küçük kemirgenler gibi nispeten büyük avları da yakalayabilirler. Avlarının büyük çoğunluğu böcekler olduğu için örümcekler tarımsal arazilerde zararlı böcekleri kontrol etmek amacıyla büyük bir kullanım potansiyeline sahiptir.
Örümcekler sistematik kategorilerden takım seviyesinde bulunur. Latince Araneae olarak isimlendirilen örümcek takımı çeşitli morfolojik karakterlere göre daha alt dallara ayrılır.
Peki bu ayrımlar neye göre yapılmaktadır? Canlıların sınıflandırılmasında ilk çalışmalar hep morfolojiden yola çıkılarak yani fenotip tabanlı olarak yapılmıştır. Bu bugün de büyük oranda devam etse de özellikle 20. yüzyılın ortalarından itibaren gelişen moleküler biyolojik teknikler sistematikte de kullanılmaya başlanmıştır. Artık sınıflandırmalar genetik uzaklık ve yakınlıklar göz önüne alınarak da değerlendirilmekte ve daha sağlam sonuçlar elde edilmektedir. Filogenetik sistematik adını alan bu yeni yaklaşımla canlı grupları genetik benzerliklerine göre filogenetik ağaçlara yerleştirilir. Tamamen morfolojik karakterlere bakılarak yapılan sınıflandırmaların bir çoğunun; bugün filogenetik sistematik yaklaşımıyla ele alındığında doğru olduğu görülmüştür.
İlk paragrafta sınıflandırmada kullanılan morfolojik karakterlerden bahsetmiştik. Bunlardan bazıları: Carapace sternum gözler keliserler ağız parçaları bacaklar pedipalpler örü memeleri solunum ve üreme organlarıdır. Örümcekler bu organların özelliklerine göre sınıflandırılır. Bunlardan üreme organları en önemli olanıdır; çünkü diğer karakterler kullanılarak (mesela gözlerin sayı ve dizilişi bacaklardaki özel dikenlerin sayı ve pozisyonları gibi) yapılan sınıflandırmalar çoğu zaman sadece cins seviyesine kadar yardımcı olurken üreme organlarının yapısı o bireyin hangi türe ait olduğunu belirler; çünkü türe özgüdür. Mesela aşağıdaki görsellerde üst-sağdaki göz yapısı kurt örümcekleri (Lycosidae) denilen bir aile için karakteristiktir. Elinizdeki örneğe bakıp bu göz yapısını görünce aklınıza hemen bu familya gelir ve ardından diğer karakterlere bakıp daha detaylı bir ayrıma gidersiniz (cinsini belirlemek gibi). En son aşamada türü belirlemek için üreme organları incelenir. Alttaki iki resimde ise (solda erkek sağda dişi) örümceklerin üreme organları görülmekte. Bu organların detaylı incelemesi sonucunda elinizdeki bireyin hangi kurt örümceği olduğunu rahatlıkla anlayabilirsiniz. Bu arada sadece örümcekler pedipalplerini üreme organı olarak kullanırlar bu örümceklere has bir özelliktir.
Bir canlı grubunun filogenisi incelenirken kullanılan en yaygın araçlar filogenetik ağaçlardır. Ağaç benzetmesinden de anlaşılacağı üzere ana gövdeden ayrılan dallar (kladlar) farklı grupları temsil eder.
Örümcekler yaklaşık olarak 300 milyon yıldır dünya üzerinde bulunmaktadır. Fosil kayıtları incelendiğinde ilk örümceklerin bugünkülerden farklı bazı morfolojik özellikler gösterdikleri görülür. Bunların başında segmentli yapı gösteren opisthosoma gelir. Bu karakter örümcekler için oldukça ilkel bir özelliktir. Evrimsel süreçte bu segmentli yapıdan uzaklaşma görülür. Peki günümüzde böyle örümcekler yaşamakta mı? Evet günümüzde bu ilk örümceklerin temsilcileri hala yaşamakta…
Örümcek filogenetik ağacındaki ilk ayrım burada karşımıza çıkıyor. Segmentli vücut gibi ilkel özellikler sergileyen örümcekler Mesothelae Alttakımında yer alırken Opisthothelae Alttakımı örümcekleri daha gelişmiş karakterlere sahiptir. Mesothelae dalında günümüzde hala yaşayan Liphistidae familyası örümcekleri yer alır. Ayrıca nesli tükenmiş Arthrolycosidae ve Arthromygalidae familyası üyeleri yer almaktadır. Mesothelae örümceklerinde kitapsı akciğerler belirgindir 4 çift örü memesi taşırlar ve örü memeleri karınlarının ortasında yerleşir opisthosomaları segmentlidir. Diğer taraftan Opisthothelae örümceklerinde örü memeleri genelde 3 çifttir ve opisthosomanın ucunda yerleşmiştir ayrıca segmentli yapı göstermezler.
Paylaş