EKLER

EK : Sözcüklerin görevlerini belirtmeye veya sözcük türetmeye yarayan anlam değiştirici en küçük ses veya ses birleşimine “ek” denir.Eklerbir ya da daha çok sesten oluşabilir.Türkçe’de ekler genellikle tek hecelidir.Bu ekler bazen üst üste gelerek zincir oluşturabilirler.Türkçe’de ekler iki ana bölüme ayrılır:
• Yapım Ekleri
• Çekim Ekleri

YAPIM EKLERİ

Sözcüklerin kök ya da gövdelerine gelerek sözcüğe yeni bir anlam kazandıran eklere “yapım ekleri” denir.Yapım ekleri hem isimlerehem de fiillere gelebilirler.Türkçe’de ekler dört grupta incelenir:
1. Addan ad yapan ekler
2. Addan fiil yapan ekler
3. Eylemden ad yapan ekler
4. Eylemden eylem yapan ekler

1. ADDAN AD YAPAN YAPIM EKLERİ

Adların kök ya da gövdelerine gelerek yeni bir isim ya da isim soylu sözcük yapan eklere “addan ad yapan ekler” denir.Bu eklerden bazıları şunlardır:
•-cı(-ci-cu-cü) eki : Bu ek isimlere gelerek genellikle “meslek” adları yaparlar.Ünlü uyumuna ve ünsüz benzeşmesine uyarlar.En çok kullanı> yapım eklerinden biridir.
ÖRNEK : demir demir-ci (8. sayfa) gemi gemi-ci-ler-le (10. sayfa)
ecza ecza-cı(13. sayfa) boya boya-cı av av-cı

!!! “-cı” eki adlara ve sıfatlara gelerek alışkanlık ve süreklilik gösteren sözcükler yapar.Bu sözcükler birer meslek adı belirtmezancak bir işin sürekli yapıldığını belirtir.
ÖRNEK : yalan yalan-cı kavga kavga-cı çıkar çıkar-cı
bozgun bozgun-cu inat inat-çı

•-çıl(-çil-çul-çül) eki : Ad soylu sözcüklere gelerek “alışkanlık ve düşkünlük” anlamı veren adlar ve sıfatlar yapar.Çok kullanı> bir ek değildir.Ünlü ve ünsüz uyumlarına uyar.
ÖRNEK : balık balık-çıl ev ev-cil çürük çürük-çül
ben ben-cil insan insan-cıl
•-cak(-cek) eki : Bu ek fazla kullanı> bir ek değildir.İsimlere gelerek “adlar ve sıfatlar” yapar.Sıfatlara “küçültme ve azlık” anlamı katar.”-cak” eki oluşturduğu yeni sözcüğe “sevgişefkatküçültmetopluluk ve birliktelik” anlamı verir.Aynı zamanda bazı yer adları da yapar.
ÖRNEK : büyük-çek büyücek yavru-cak yavrucak kuzu-cak kuzucak ev-cek evcek(topluluk) Uyu-cak Uyucak aile-cek ailecek
•-cık(-cik-cuk-cük) eki : Ad ve ad soylu sözcüklere gelerek “sevgişefkat ve küçültme” anlamı verir.
ÖRNEK : adam ad***** kadın kadıncık kuzu kuzucuk kuş kuşçuk
•-ca(-ce-ça-çe) eki : Ad ve ad soylu sözcüklere gelerek “eşitlikbenzerlikgörelikzaman” anlamı katar.Yer adıdil ve lehçe adları yapar.Çok kullanı> bir ektir.ünlü uyumu ve ünsüz benzeşmesine uyar.
ÖRNEK : çocuk çocuk-ça (5. sayfa) dost dost-ça(14. sayfa) az az-ca
saf saf-ça-(y)-dı(11. sayfa) ben ben-ce yıl yıl-lar-ca
Çamlı-ca Türk Türk-çe
•-lı(-li-lu-lü) eki : Ad soylu sözcüklere ve yer adlarına gelerek sıfatlar ve adlar kurar.Ünlü uyumuna uyar. İkilemeler kurar.
ÖRNEK : pıtırdak pıtırdak-lı (9. sayfa) kuvvet kuvvet-li (11.sayfa) şifa şifa-lı (16. sayfa) Ürgüp Ürgüp-lü lise lise-li beş beş-li cici-li bici – li
-lık(-lik-luk -lük) eki : Adlara gelerek yer adı veya soyut kavramalar bildiren aidiyet ve tahsis anlamını veren adlar ve sıfatlar yapar.Aletrenk ve giysi adları yapar.Üveylik ve meslek anlamı veren sözcüklerikilemeler ve meslekleri derecelendiren sözcükler yapar.
ÖRNEK : çocuk çocuk-luk-um-da(5. sayfa) batak batak-lık(5. sayfa)
düz düz-lük-ün(6. sayfa) uzak uzak-lık-ta-(y)-dı(6. sayfa)
ana ana-lık(13. sayfa) hazır hazır-lık-ı-n-a(13. sayfa)
onbaşı onbaşı-lık avukat avukat-lık yıl yıl-lık
mor mor-luk yüz yüz-lük yaz yaz-lık evlât evlât-lık
var-lık yok-luk gece gece-lik
!!! –lık eki –cı eki ile birlikte “bağlılık ve özellik bildiren” sözcükler kurar.
ÖRNEK : toplum toplum-cu-luk Türk Türk-çü-lük ileri ileri-ci-lik
-sız(-siz-suz-süz) eki : Ad soylu sözcüklere gelerek sıfat görevini üstlenen sözcükler yaparikilemeler kurar ve bazı sözcüklerde kalıplaşmış olarak kullanılır.
ÖRNEK : iştah iştah-sız-lık-ım-a (14. sayfa) akıl akıl-sız kimse kimse-siz
görgü görgü-süz kayıt-sız şart-sız
-daş(-deş) eki : Ad soylu sözcüklere gelerek “ortaklıkeşitlik” belirten adlar yapar.Ünlü uyumuna ve ünsüz benzeşmesine genellikle uyar.Kimi zaman “kardeşmeslektaş” gibi sözcüklerde ünlü uyumuna uymaz.
ÖRNEK : arka arka-daş karın karın-daş(kardeş) soy soy-daş vatan vatan-daş
yurt yurt-taş
-ki(-kü) eki : Ad soylu sözcüklere gelerek “iyelik ve aidiyet” anlamı verir.Sıfat olarak kullanılır.Adıllarla kullanılır ve ünlü uyumuna sınırlı olarak uyar.
ÖRNEK : sabah sabah-ki şu-n-un şu-n-un-ki dün dün-kü sokak sokak-ta-ki
bahçe bahçe-de-ki
-leyin eki : Ad soylu sözcüklerden zaman belirteci kurar.Ünlü uyumuna uymaz.
ÖRNEK : sabah sabah-leyin öğlen öğ-leyin
-mser(-msar) eki : Genellikle sıfat görevi üstlenen sözcüklere gelir.
ÖRNEK : iyi iyi-mser kötü kötü-mser kara kara-msar çekim çekim-ser
-msı(-ımsı-imsi-umsu-ümsü) eki : Renk adlarına gelerek “gibilikbenzerlik” kavramı verir.Renk adı olmayan bazı sözcüklere de gelerek “benzerlikazlık” anlamları verir.Somut adlara gelerek sıfat ya da terim yapar.
ÖRNEK : yeşil yeşil-imsi bakla bakla-msı
-mtırak(-ımtırak-imtırak-umtırak-ümtırak) eki : Genellikle renk kavramı veren adlara “benzerlikgibilik” anlamları verir.Bu ekte sadece “-ı” ön sesi ünlü uyumuna uyar.Renk adı olmayan başka sözcüklere de gelerek “benzerlikazlık”gösterir.
ÖRNEK : beyaz beyaz-ımtrak acı acı-mtırak
-sal(-sel) eki : Genellikle adlara gelerek sıfat görevinde sözcükler yapar.Bazen eylemlerden sonra da kullanılır.
ÖRNEK : işitmek işit-sel anıt anıt-sal
-tay eki : Adlara gelerek genellikle “kurum” adları yapar.Az kullanı> bir ektir.Ünlü uyumuna uymaz.
ÖRNEK : danış danış-tay kurul kurul-
-ncı(-nci-ncu-ncü) eki : Sayı adlarına gelerek “sıra” gösteren sözcükler kurar.Ünlü uyumuna uyar.Çok kullanı> bir ektir.
ÖRNEK : bir bir-inci on on-uncu yüz yüz-üncü altı altı-ncı
• -ra(-re) eki : Genellikle “yön” gösteren sözcükler yapar.Çok kullanı> bir ek değildir.Ünlü uyumuna uyar.
ÖRNEK : bu bu-ra ne ne-re iç iç-re şu şu-ra o o-ra taş taş-ra
• -r(-ar-er) eki : Genellikle sayı adlarına gelerek “üleştirmepaylaştırma” anlamı verir.Son sesi ünlü ile biten sayı adlarından sonra araya “-ş-“ kaynaştırma ünsüzü girer.”-r” ekiyle kurulan sayı adları bazen ikileme biçiminde de kullanılır.
ÖRNEK : bir bir-er iki iki-şer beş beş-er beş-er on on-ar on-ar
üç üç-er üç-er
• -sak(-sek) eki : Genellikle ad soylu sözcüklerden sonra gelerek “benzerlik ve gibilik” anlamı verir.Çok kullanı> bir ek değildir.
ÖRNEK : ağır ağır-sak bağır bağır-sak yakın yakın-sak ırak ırak-sak
su su-s
-sı(-si-su-sü) eki : Ad soylu sözcüklere gelerek “benzerlikgibilik” anlamı veren sözcükler yapar.
ÖRNEK : çocuk çocuk-su kadın kadın-sı erkek erkek-si hamur hamur-su
çamur çamur-su
-t(-at-et) eki : Adlara gelerek “küçültme” anlamı verir.Çok az kullanı> bir ektir.
ÖRNEK : öz öz-et göl göl-et
• -( )t eki : Adlara gelerek “eşitlik” anlamı katar.
ÖRNEK : yaş yaş-ıt eş eş-it boy boy-ut
• -tı(-ti-tu-tü) eki : Adlara ve ad soylu sözcüklere gelerek yansıma sözcükler oluşturur.
ÖRNEK : inil inil-ti mırıl mırıl-tı şırıl şırıl-tı uğul uğul-tu gürül gürül-tü
• -z(-iz-üz) eki : Sayı adlarına gelir.Çok az kullanı> bir ektir.
ÖRNEK : iki iki-z üç üç-üz yedi yedi-z beş beş-iz dört dört-üz

2. ADDAN EYLEM YAPAN YAPIM EKLERİ

Adlara gelerek addan eylem yapan eklerdir.Bunlardan bazıları şunlardır:
-a(-e) eki : Adlara ve ad soylu sözcüklere gelerek fiil yapar.Addan eylem yapımında çok az kullanı> bir ektir.
ÖRNEK : boş boş-a- kan kan-a- yaş yaş-a- tür tür-e- tün tün-e-
-da(-de) eki : Ad soylu sözcüklere gelerek eylem yapar.Ses yansıtan sözcüklerden eylem kurar.Az kullanı> bir ektir.
ÖRNEK : ışıltı ışıl-da- inilti inil-de- cıvıl cıvıl-da-
fısıl fısıl-da- hışır hışır-da-
-ımsa(-imse-umsa-ümse) eki : Ad soylu sözcüklere gelerek eylem yapar.
ÖRNEK : az az-ımsa- öz öz-ümse- ben ben-imse-
an an-ımsa- kötü kötü-mse-
-k(-ık-ik-uk-ük) eki : Ad soylu sözcüklere gelerek eylem yapar.
ÖRNEK : aç aç-ık- geç geç-ik- göz göz-ük- bir bir-ik-
-kır(-kir-kur-kür) eki : Ses yansıtan sözcüklerden fiil yapar.
ÖRNEK : fış fış-kır- hıç hıç-kır- püs püs-kür- tü tü-kür-
-l(-al-el) eki : Adlara gelerek genellikle “dönüşlü çatılar” oluşturur.
ÖRNEK : az az-al- boş boş-al- dar dar-al- doğru doğru-l-
yüce yüce-l-
-la(-le) eki : Ad soylu sözcüklere gelerek ya da ses yansıtan sözcüklerin kök veya gövdelerine gelerek eylem yapar.Çok kullanı> bir ektir.
ÖRNEK : ateş ateş-le- baş baş-la- vın vın-la- hor hor-la-
tamam tamam-la- yayın yayın-la-
->(-len) eki : Adlara gelerek eylem yapar.
ÖRNEK : umut umut->- yaş yaş->- bulut bulut->- borç borç->-
güneş güneş-len- gurur gurur->-
-laş(-leş) eki : Adlara ve ad soylu sözcüklere gelerek genellikle “işteş ve dönüşlü çatılar” kurar.
ÖRNEK : aptal aptal-laş- Alman Alman-laş- kötü kötü-leş-
çağdaş çağdaş-laş- güzel güzel-leş-
-r(-ar-er) eki : Genellikle “renk” bildiren ad soylu sözcüklere gelerek “dönüşlü eylemler” yapar.Ayrıca “-r” eki ses yansıtan sözcüklere gelerek eylem yapar.
ÖRNEK : kara kara-r- boz boz-ar- sarı sar-ar- deli deli-r-
böğ böğ-ü-r- üf üf-ü-r-
-sa(-se) eki : ad soylu sözcüklere gelerek genellikle “istek” bildiren eylemler yapar.
ÖRNEK : su su-sa- durak durak-sa- hafif hafif-se-
önem önem-se- garip garip-se-
-sı(-si-su-sü) eki : Ad soylu sözcüklerden eylem yapar.Çok kullanı> bir ek değildir.
ÖRNEK : gerek gerek-si-n- yad yad-sı- yük yük-sü-n-

2.EYLEMDEN AD YAPAN YAPIM EKLERİ

Eylemlerden ad yapan eklerdir.
-a(-e) eki : Eylemlerden ad ve ad soylu sözcükler kurar.
ÖRNEK : dizmek diz-e doğmak doğ-a sapmak sap-a
yarmak yar-a sürmek sür-e
-acak(-ecek) eki : Eylemden ad yaparlar.
ÖRNEK : içmek iç-ecek giymek giy-ecek yakmak yak-acak
yemek ye-y-ecek(yiyecek) çekmek çek-ecek
-alga(-elge) eki : Eylemden ad yaparlar.Çok kullanı> bir ek değildir.
ÖRNEK : çizmek çiz-elge
-ağan(-eğen) eki : Eylemden ad ve ad soylu sözcükler türetir.Çok az kullanı> bir ektir.
ÖRNEK : durmak dur-ağan sapmak sap-ağan gezmek gez-eğen
olmak ol-ağan sürmek sür-eğen
-amak(-emek) eki : Eylemden ad yapan bileşik bir ektir.Az kullanı> bir ektir.
ÖRNEK : basmak bas-amak kaçmak kaç-amak tutmak tut-amak
-an(-en) eki : Eylemden ad soylu sözcükler türetir.Çok kullanı> bir ektir.Bu ek genellikle “geniş zaman“ gösteren sözcükler yapar.Bu sözcükler çoğu zaman “sıfat ve ad” olarak kullanılır.
ÖRNEK : bakmak bak-an düzmek düz-en açmak aç-an
tamlamak tamla-y-an yaratmak yarat-an
-anak(-enek) eki : Eylemden ad yapan bileşik bir ektir.
ÖRNEK : gelmek gel-enek görmek gör-enek olmak ol-anak
yetmek yet-enek seçmek seç-enek
-cık(-cük) eki : Eylemden ad türetir.
ÖRNEK : öpmek öp-ü-cük gülmek gül-ü-cük
-ç(-aç-eç-ıç-iç-uç-üç) eki : Eylemlerden ad yapar.Oldukça çok kullanı> bir ektir.
ÖRNEK : bağlamak bağla-ç kaldırmak kaldır-aç saymak say-aç
büyütmek büyüt-eç kazanmak kazan-ç
-dı(-di-du-dü) eki : Eylemlerden ad yapar.Bu ek “belirli geçmiş zaman” gösteren bir ektir.Bazı sözcüklerle kalıplaşmış olarak kullanılır.
ÖRNEK : uymak uy-du konmak gecekon-du yemek mirasye-di
dönmek Dön-dü(insan adı) durmak Dur-du(insan adı)
-ga(-ge) eki : Eylemlerden ad ve ad soylu sözcükler yapar.Çok kullanı> bir ektir.
ÖRNEK : bilmek bil-ge dizmek diz-ge bölmek böl-ge
göstermek göster-ge sömürmek sömür-ge
-gaç(-geç-kaç-keç) eki : Eylemlerden ad yapar.
ÖRNEK : kısmak kıs-kaç solumak solu-n-gaç süzmek süz-geç
utanmak utan-gaç yüzmek yüz-geç
-gan(-gen-kan-ken) eki : Eylemlere gelerek ad ve ad soylu sözcükler yapar.Bu sözcükler genellikle “alışkanlık ve itiyat” anlamları taşır.
ÖRNEK : almak al-ın-gan saldırmak saldır-gan alışmak alış-kan
sokulmak sokul-gan unutmak unut-kan
-gı(-gi-gu-gü-kı-ki-ku-kü) eki : Eylemlerden ad yapar.Çok kullanı> bir ektir.
ÖRNEK : çalmak çal-gı saymak say-gı görmek gör-gü
duymak duy-gu yarmak yar-gı
-gıç(-giç-guç-güç) eki : Eylemlerden ad yapar.
ÖRNEK : bilmek bil-giç yarmak yar-gıç sormak sor-guç
başlamak başla-n-gıç dalmak dal-gıç
-gın(-gin-gun-gün-kın-kin-kun-kün) eki : Eylemlerden ad ve ad soylu sözcükler türetir.Bu sözcükler çoğu zaman “sıfat” gibi kullanılır.Oldukça işlek bir ektir.
ÖRNEK : bilmek bil-gin kızmak kız-gın yanmak yan-gın
üzmek üz-gün pişmek piş-kin