İMLÂ KURALLARI
Yazıda doğabilecek karışıklıkların önüne geçmek yanlış okumayı önlemek okumayı ve anlamayı kolaylaştırmak herkesin aynı şekilde yazıp okumasını sağlamak için belirlenmiş olan kurallara imlâ kuralları denir.
Bu kurallardan birçoğu aslında anlama ve telâffuza bağlıdır. Anlam ve telâffuz; akla mantığa geleneğe çoğunluğa vb.ne uyduğu takdirde -zaten yazıldığı gibi okunan ve okunduğu gibi yazı> bir dil olan- Türkçenin imlâsı kolayca halledilecektir.
1. Büyük ve Küçük Harflerin Kullanımı
Alfabemizde (Lâtin alfabesi) her harfin bir büyük bir de küçük şekli vardır. Yazıda yaygın olarak küçük harf kullanılır. Ancak belirli yerlerde büyük harf kullanılmalıdır.
Büyük harfle küçük harf arasında okunuş olarak fark olmasa da yazılış olarak büyük farklar vardır.
Büyük ve küçük harflerin kullanımı ile ilgili kurallar şunlardır:
] Her cümlenin ilk kelimesi büyük harfle başlar. Büyük harfle başlamayan bir kelime dizisi öncesi yazılmamış ya da silinmiş bir cümle zannedilebilir.
“Bir gün istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen vazifeye atılmak için içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin!”
“Ömür yarınlara bağlanan ümitlerle geçip gitmekte gafilcesine kavgalarla gürültülerle didinmelerle tükenip durmadadır. Sen aklını başına al da ömrünü şu içinde bulunduğun bugün say.” (Mevlâna)
„ Noktayla iki noktayla üç noktayla soru ve ünlem işaretleriyle biten cümlelerden sonra gelen cümleler büyük harfle başlar.
─Ah bilsen biz senin ıstırabını ne iyi anlıyoruz! Biz ki her şeyi görür ve anlarız. Düşün bir elbiseyle bir vücut arasındaki esrarlı rabıtayı düşün. O elbise ki terzinin elinden vücudun basit hendesesine göre yapılmış mânasız bir kalıp hâlinde çıkar ve sonra bir vücuda yapışıp onun bütün hareketleriyle yaşamaya başlayınca ne hâle gelir düşün! Başlangıçta hiçbir şey ifade etmeyen elbiseler atılacağı güne kadar vücudun her hareketini saniyesi saniyesine kaydeden korkunç bir hâfızadır. Birçok oturuş şekillerinin kabarttığı diz kapaklarımızı düşün! Her duygunun hususi bir biçim verdiği omuzlarımızı düşün! Kambur vaziyetlerinde nasıl arkaya toplandığımızı bütün mafsal yerlerinde nasıl halkalaştığımızı düşün! Vücudun sonsuz hareketleri içinde bize düşmeyen pay hangisidir? Bunların içinde sefaletlerin açlıkların ihtirasların cinayetlerin coşkunlukların kahkahaların alnımıza çizdiği hep hususî bir çizgi vardır. İnsanlar sanırlar ki bizim üstümüzdeki her çizgi her intiba bir diğer çizgi veya intiba ile silinir hepsi birbirine karışır manasız bir halita olur ve sonunda biz eskimiş bulunuruz. Eskiriz fakat insanlardan evvel eskidiğimiz için onlardan daha ince ve hassas olan biz bütün çizgiler ve intibalarımızı hep birbirinin içinde saklarız. Bu böyle bir halitadır ki bunun düğümünü ele geçirebilen göz onu çözdükçe doğumumuzdan ölümümüze kadar bütün hayatımızı zamanın atomları içinde sıkıştırır ve bu korkunç ah bu korkunç hafıza küpü içinde mazinin birbirinin üstünden akan küçük yılanlar hâlinde nasıl kaynaştığını görür. Fakat o göz kimde vardır? Kimsede... Yalnız bizde... Biz ki her şeyi görür ve anlarız seni görüyor ve anlıyoruz... Bize artık hikâyeni anlatma!... Ne lüzum var? Biz onu biliyoruz. Ben sana kendi hikâyemi ne diye anlatayım? Sen de onu bilirsin. Beni bir ölünün üstünden çıkardılar. Burada satın alacak adam bekliyorum. Öbürü tıpkı benim gibi bugün bir ölünün üstünden çıkmadıysa yarın ikinci gün veya üçüncü gün çıkacak. Düşün düşün biz insanlardan evvel eskidiğimiz hâlde kaç insan eskitiyoruz? Bizim ıstırabımızı düşün! Biz vücutsuz kalan bir elbise miyiz yoksa elbisesiz kalmış bir ıstırabın vücudu mu?
(Necip Fazıl Eski Elbiselerin Hafızası)
Orhun Kitabesi’nde Türk hakanı şöyle diyor: Türk Tanrısı Türk milleti yok olmasın diye atalarımı gönderdi ve beni gönderdi. Ben hakan olunca gündüz oturmadım gece uyumadım.
(Ziya Gökalp Türkçülüğün Esasları)
„Bu işaretler asıl cümlenin içinde yani iç cümlede ise sonraki kelime büyük harfle başlamaz:
"Durun!" diye bağırdı annem.
Bu kez çocuk "Bu peri midir melek mi?" diye düşünerek öğretmene hayranlıkla baktı.
„İki noktadan sonra cümle gelmiyorsa örnekler sıralanıyorsa bunlar büyük harfle başlamaz:
Bazı mastarlar kalıcı nesne adı olmuşlardır: yemek çakmak dolma dondurma kavurma buluş...
„Örneklerle başlayan cümleler de büyük harfle başlar:
Bilgisayar sinema tiyatro internet fotoğraf gibi hobiler pahalılık yüzünden lüks gibi görülmektedir.
„Cümle içerisinde başkasından aktarı> ve tırnak içinde verilen cümleler de büyük harfle başlar:
Atatürk gençliğe seslenirken ilk önce “Ey Türk gençliği! Birinci vazifen Türk istiklâlini Türk cumhuriyetini ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.” demektedir.
„Tırnak içinde verilen söz tam bir cümle değilse veya cümlenin baş kısmı verilmemişse büyük harfle başlamaz.
Nabi’nin “......... var içinde” redifli gazeli açıklanacak.
„İki kısa çizgi veya iki virgül arasında verilen ara sözler ara cümleler açıklama cümleleri büyük harfle başlamaz.
Bu konuda kararlı olduktan sonra –geç karar vermiş olsan da- başarıya ulaşırsın.
Başımın ağrısı yazları –sıcaklardan olmalı- daha da artar.
Kalıcı konutları bu yıl sonuna kadar –geçen seneki lâf- yetiştireceklermiş.
Çıkmamız gereken uygar milletler seviyesini –ki bu seviyeye hâlâ çok uzağız- Mustafa Kemal hedef olarak göstermişti bize.
Bu işi 2000 sununa kadar bitireceklerini –inanılacak gibi değil- söylüyorlar.
Bu adam seni temin ederim sahtekârın biridir.
Cihan yıkılsa emin ol bu cephe sarsılmaz.
„Rakamla başlayan cümlelerde rakamdan sonra gelen kelime büyük harfle başlamaz.
1998 yılında ortaokulu bitirdim.
] Şiirde her mısra (birkaç mısra bir cümle oluştursa da) büyük harfle başlar. Küçük harfle başlatılmış bir mısraın ilk kelimesi veya kelimeleri silinmiş veya yazılmamış zannedilebilir. Günümüz şiir kitaplarında bu kurala çoğunlukla uyulmamaktadır:
...
Bir de baharlar bilirim
Apartman odalarında büyüyen çocukların bilmediği bilemeyeceği.
Anadolu bozkırlarında
İstanbul'dan çıkıp Diyarbekir'e doğru tekerleri
Yamalı asfaltları bir ağustos susuzluğuyla içen
Cesur otobüs pencerelerinden
Bilinçsiz bas kaymasıyla görülen
Evrensen kadınların iki büklüm çapa yaptıkları tarla kenarlarında
Çıplak ayakları yumuşak topraklara batmış ırgat çocuklarının
Bir ellerinde bayat bir ekmeği kemirirken
Diğer ellerinde sarkan yemyeşil bir soğanla gelen.
] Bütün özel isimler (özel ismi oluşturan her kelime ve onları niteleyen tanıtan unvanlar) büyük harfle başlar. Büyük harfle başlamazsa cins ismi zannedilebilirler:
„ Kişi adları ve soyadları takma adlar kişi adlarından önce ve sonra gelen saygı sözleri unvanlar ve meslek adları tarihî kişilerin adlarından önce gelen unvan ve lâkaplar büyük harfle başlar:
Ali Meltem Mehmet Meral Yasemin Uğur Barkın...
Binbaşı Ömer Doktor Kenan Mütercim Asım Ankaralı Âşık Ömer...
Mustafa Kemal Atatürk Mehmet Akif Ersoy Nazım Hikmet Ran Yavuz Bülent Bakiler Kâmuran İnan Victor Hugo Halil Cibran...
Nedim Fuzulî Bakî Muhibbî (Kanuni) Demirtaş (Ziya Gökalp) Tarhan (Ömer Seyfettin) Aka Gündüz (Hüseyin Avni Eniz Avni) Kirpi (Refik Halit) Deli Ozan (Faruk Nafiz) Halide Salih (Halide Edip) Server Bedi (Peyami Safa) İrfan Kudret (Cahit Sıtkı) Mehmet Ali Sel (Orhan Veli)...
Sayın Kenan Evren Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer Hamdi Bey Mustafa Efendi Zeynep Hanım Bay Ali Çiçekçi Prof. Dr. Mehmet Kaplan Doktor Behçet Uz Mareşal Fevzi Çakmak Yüzbaşı Cengiz Topel...
Fatih Sultam Mehmet Mimar Sinan Yavuz Sultan Selim Genç Osman Deli İbrahim Avcı Mehmet Nişancı Mehmet Paşa Aslan Yürekli Richard Deli Petro...
„Akrabalık adları bildiren kelimeler büyük harfle başlamaz. Ancak akrabalık kelimeleri başta gelirse büyük harfle başlar.
Fahriye abla Ayşe teyze Numan amca...
Nene Hatun Baba Gündüz Dayı Kemal...
„Resmî yazılarda saygı bildiren sözlerden sonra gelen makam mevki unvan bildiren kelimeler büyük harfle başlar:
Sayın Bakan Sayın Başkan Sayın Profesör Sayın Vali...
„ Kurum kuruluş kurul müessese makam üniversite isimleri:
Türkiye Büyük Millet Meclisi Mamak Anadolu Lisesi Yeşilay Derneği Türk Dil Kurumu Ege Üniversitesi Kars Valiliği Mamak İlçe Millî Eğitim Müdürlüğü Bakanlar Kurulu Emek İnşaat Millî Kütüphane Türk Ocağı...
„Kurum merkez bakanlık üniversite fakülte bölüm vb. ifade eden kelimelerden herhangi biriyle belli ve özel bir kurum kuruluş vb. kastedildiği zaman bu kelime büyük harfle başlatılabilir:
Bu yıl Meclis yine boş faydasız ve sadece milletvekillerinin işine gelecek şeylerle uğraşacak gibi.
Son yıllarda Bakanlık kendi elemanları aleyhine çalışmaya başladı.
„ Millet kavim boy oymak din mezhep isimleri ve bunlara mensup olanlara verilen isimler:
Türk Türkler Yunan İngiliz Çeçen Ruslar Alman Arap...
Oğuz Kazak Tatar Özbek Tacik...
Müslüman Musevî Hıristiyan...
Müslümanlık İslâm Musevîlik Hıristiyanlık...
Şiilik Budizm Malikîlik Hanefîlik...
Hanefî Şafiî Alevî Budist Katolik...
„Din ve mitoloji kavramlarını karşılayan özel adlar büyük harfle başlar. Bazı dinî kavramlar küçük harfle başlar. Tanrı kelimesi özel isim olarak kullanılmıyorsa küçük harfle başlar:
Allah Tanrı Cebrail Zeus Kibele...
cennet cehennem uçmak tamu sırat köprüsü...
Eski Yunan tanrıları...
„ Dil ve lehçe isimleri:
Türkçe Farsça Fransızca Macarca Fince Tibetçe Kırgızca Özbekçe Tatarca Oğuzca...
„ İl İlçe Semt mahalle cadde bulvar sokak pasaj çarşı park isimleri (bunlarda geçen tüm kelimeler) büyük harfle başlar:
Sivas Ankara İstanbul Mamak Yenişehir Şirinevler Dikimevi Atatürk Bulvarı İvedik Caddesi Gönül Sokak Şaziyem Pasajı Kuyumcular Çarşısı Güvenpark Altınpark Kuğulu Park...
„Saray köşk han kale köprü anıt vb yapı adlarına ait bütün kelimeler büyük harfle başlar:
Topkapı Sarayı Çankaya Köşkü Ankara Kalesi Galata Köprüsü Atakule...
„ Devlet ülke ve bölge isimleri:
Türkiye Türkiye Cumhuriyeti Amerika Birleşik Devletleri Afganistan İran Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti...
Batı Almanya Batı Trakya Güney Yemen Doğu Avrupa Doğu Anadolu Bölgesi İç Anadolu (Bölgesi) Ege Marmara...
Not: Yön bildiren kelimeler bir bölge veya ülke adından önce gelirse büyük sonra gelirse küçük yazılır.
Kuzey Kıbrıs’a tatile gittik.
Kıbrıs’ın kuzeyine tatile gittik.
Doğu Anadolu’nun coğrafyası...
Anadolu’nun doğusundaki dağlar...
„ Kıta isimleri:
Avrasya Asya Avrupa Afrika Amerika Antarktika Arktika Avustralya.
„ Deniz okyanus göl akar su boğaz geçit isimleri:
Akdeniz Karadeniz Manş Denizi Büyük Okyanus Atlas Okyanusu
Van Gölü Hazar Denizi Beyşehir Gölü Kızılırmak Yeşilırmak Sakarya Seyhan Fırat Nil İstanbul BoğazıPanama Geçidi Süveyş Kanalı ...
„ Dağ tepe ova yayla isimleri:
Elmadağ Uludağ Ağrı Dağı Erciyes (dağı) Everest Tepesi Çukurova Konya Ovası...
!
“Çanakkale Boğazı Gülek Geçidi Haymana Ovası Konya Ovası Van Gölü Ağrı Dağı” gibi her iki harfi de büyük yazı> özel isimlere dikkat edilirse birinci kelimenin zaten il olarak mevcut olduğu; ikinci kelime eklenince oluşan ismin o ile ait ama yeni ve özel bir varlığı karşıladığı görülür. Yani iki kelime birden kastedilen varlığa aittir. Meselâ Çanakkale Boğazı sadece Çanakkale kelimesiyle ifade edilemez.
Hâlbuki Hürriyet gazetesi Marmara denizi Altay dağları Nil nehri Ankara şehri Fırat nehri Erciyes dağı gibi örneklerde birinci kelime büyük ikinci kelime de küçük harfle başlamaktadır. Bunun sebebi bu kelimelere eklenen ikinci kelimelerle yeni bir özel isim oluşturulmuş olmamasıdır. Hürriyet zaten bir gazete adı; Nil zaten bir nehir adı; Ankara zaten bir şehir adı; Erciyes zaten bir dağ adıdır. Erciyes dağı Erciyes kelimesi ile de ifade edilir.
„ Gezegen ve yıldız adları büyük harfle başlar. Ancak dünya güneş ve ay kelimeleri terim olarak (astronomi ve coğrafya terimi) kullanılıyorsa özel isim olduğu için büyük; diğer anlamlarında (gerçek mecaz yan eş deyim vb.) kullanılıyorsa cins ismi olduğu için küçük harfle başlar:
Merih Mars Jüpiter Venüs Küçükayı Halley...
Ay’ın yakından çekilmiş fotoğrafları insanlığı pek şaşırtmıştı.
Yazın Güneş ışınları Dünya’ya dik olarak gelir.
Türkiye’nin birçok yerinde insanlar Güneş tutulmasını seyretti.
Sabahtan beri dünya kadar yer dolaştık.
Şair sevgilisinin yüzünü aya benzetir. (ayın kendisine değil görünüşüne)
„ Kitap gazete mecmua eser kanun tüzük yönetmelik yönerge genelge isimleri büyük harfle başlar. Bunlara dahil olmayan kelimeler küçük harfle başlar:
Tercüman (gazetesi) Zaman (gazetesi); Nokta (dergisi) Aktüel (dergisi); Türk Dili (dergisi) Virgül; Yaprak Dökümü Semerkant; Resimli Türk Edebiyatı Tarihi Türk Ansiklopedisi; Halı Dokuyan Kızlar (tablosu) Düşünen Adam (heykeli) Medenî Kanun Borçlar Hukuku...
„ Hayvanlara takı> özel isimler:
Düldül Sarıkız Fino Tekir Karabaş Yumoş Minnoş...
„Yer ve millet adlarıyla kurulan birleşik kelimelerdeki özel adlar büyük harfle başlar.
Antep fıstığı Brüksel lâhanası Hindistan cevizi İngiliz anahtarı Maraş dondurması Van kedisi...
] Yazı başlıkları konu adları büyük harfle başlar:
İmlâ Kuralları Dil Bilgisinin Bölümleri 19. Yüzyılda Türk Edebiyatının Seyri...
] Gazete ve dergiler konu başlıklarında sadece ilk kelimeyi büyük harfle başlatırlar:
Kamyon eve girdi Büyük seçim yarın...
] Kitap gazete dergi isimleriyle konu başlıklarındaki “ile ve de ya da ki” bağlaçlarıyla soru ekinin küçük yazılması gerekir:
Başarmak ve Kazanmak Türk Dili ve Edebiyatı Karga ile Tilki Ya Devlet Başa ya Kuzgun Leşe Ben de Yazdım...
] Kitap gazete dergi isimleri ve konu başlıkları -dikkat çekmek için- bütünüyle büyük harfle yazılabilir. Bu durumda aralardaki “ile ve de ya da ki” bağlaçlarıyla soru ekinin küçük yazılması gerekir:
BAŞARMAK ve KAZANMAK TÜRK DİLİ ve EDEBİYATI KARGA ile TİLKİ...
(Başka bir bilgi: Yazı başlıkları tamamen büyük harfle yazılmışsa bağlaçlar da tamamen büyük harfle yazılır. Başlıkların sadece baş harfleri büyük yazılmışsa bağlaçlar küçük harfle başlar.)
] Mektuplarda ve resmî yazılarda hitapların ilk kelimeleri büyük harfle başlar:
Aziz kardeşim Canın anneciğim Sevgili kardeşim Hakan...
] Ay ve gün adları belirli bir tarih belirttiğinde büyük; bunun dışında küçük harfle başlar:
Bu yıl 2 Eylül’de döneceğiz.
15 Kasım 1999 Pazartesi günü konferans yapılacak.
Bu yıl temmuz sıcaklarında kavrulduk.
Bu sokakta salı günleri pazar kurulur.
]Levhalar ve açıklama yazıları büyük harfle başlar. Yazı birkaç kelimeden oluşuyorsa ilk kelime büyük harfle başlar. Yazı rakamla başlamışsa ondan sonraki kelime küçük harfle başlar.
Giriş Çıkış Müdür Müdüriyet Vezne Başkan Doktor
Otobüs durağı Şehirler arsı telefon...
III. kat IV. sınıf I. blok...
]Kurultay sempozyum panel vb toplantıları bildiren özel adlar büyük harfle başlar:
Manas Bilgi Şöleni Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı...
]Millî ve dinî bayramlarla bayram niteliği kazanmış günler büyük harfle başlar. Ancak genel nitelik arz edenler küçük harfle başlar:
Cumhuriyet Bayramı Ramazan Bayramı Kurban Bayramı 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı Nevruz Bayramı Anneler Günü Öğretmenler Günü Tıp Bayramı
tiyatro günü kitap haftası film haftası sağlık haftası dil kurultayı.
] Çağ dönem ve tarihî olay adları büyük harfle başlar:
Cilâlı Taş Devri İlk Çağ Millî Mücadele Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı...
] Özel isimlerden türetilen isim sıfat ve fiiller büyük harfle başlar ve ekleri de kesme işareti ile ayrılmaz. Bu özel isimler türetilen kelimenin içinde kalıyorsa büyük harfle başlamaz:
Türkleşmek İslâmlaşmak Türkolog Darvinci Sivaslı Ankaralı Türkçecilik Avrupalı...
Panislâmizm Panturanizm Pantürkizm...
„Özel isim kendi anlamı dışında yeni bir anlam kazanmışsa küçük harfle başlar. Müzik terimleri için de bu geçerlidir:
acem acemi hicaz nihavent amper jul allahlık donkişotluk...
acembuselik acemaşiran bayatî hicazkâr türkü varsağı...
2. Kısaltmaların Yazımı
Kısaltma; bir kelime terim veya özel adın içerdiği harflerden biri veya birkaçı ile daha kısa olarak ifade edilmesi ve sembolleştirilmesidir. Yapı> kısaltmaların benimsenmesi yaygınlaşması ve herkes tarafından anlaşılması gerekir.
AA AB ABD age. AGİK AIDS aids AKM Alb. Alm. anat. AOÇ AP APS Apt. Ar. Ar. Gör. ark. Asb. ASELSAN Asist. ASKİ AŞTİ AT Atğm. ATO AÜ AÜ AÜ Av. B (batı) B. (bay) bağ. BAĞ-KUR BBC BCG BDT bk. (bakınız) BM Bn. (bayan) BOTAŞ Bşk. C. (cilt) DGM dm EKG ed. (edebiyat) FIFA Fr. g GAP gr HABITAT Hz. İETT KBB km l m Mah. MKE No. veya Nu. öl. sn (saniye) TIR TL yy. zool.
„ Kurum kuruluş müessese makam üniversite adlarının kısaltmalarında bütün harfler büyüktür. Harfler arasına nokta koymaya gerek yoktur.
TRT TBMM İTÜ DSİ TDK TTK MEB AÜ DTCF DAÜ D B K G KB GB KD GD (son sekizi yön adı)
Bu kısaltmalardan sonra gelen çekim ekleri kesme ile ayrılır. Ekler son harfin okunuşuna göre belirlenir; kelimenin uzun şeklinin okunuşuna göre değil:
MEB’e TBMM’nin DTCD’ne değil DTCF’ye İTÜ’nden değil İTÜ’den
]Bazı kısaltmalar da kelime gibi oluşturulmuştur.
ASELSAN BOTAŞ İLESAM SEKA TÖMER TEDAŞ
Bunlara getirilen ekler de düz okunuşa göre belirlenir:
ASELSAN’da BOTAŞ’a İLESAM’ın SEKA’nın TÖMER’den TEDAŞ’ta
]Nokta kullanı> kısaltmalar da vardır. Bunlardan sonra getirilen ekler kesmeyle ayrılmaz:
K.K.K. M.Ö. M.S. P.K. T.C.
„ Özel isim veya unvan olan bir kelime birkaç harfle kısaltılıyorsa yalnız ilk harf büyük yazılır.
Prof. İst. Doç. Dr. Av. Alb. Gen.
Alm. (Almanca) İng. Kocatepe Mah. Güniz Sok.
Bu kısaltmalara ek getirilirken kelimenin uzun şeklinin okunuşu esas alınır; ekler kesmeyle ayrılmaz:
İst.da Alm.yı İng.ye
„ Özel isim olmayan kelimelerin kısaltması küçük harfle başlar.
C. (cilt) s. (sayfa) bkz.(bakınız) vb. (ve benzeri) vs. (ve saire) is. (isim) sf. (sıfat) hz. (hazırlayan) çev. (çeviren) ed. (edebiyat) fiz. (fizik) kim. (kimya)
Bu kısaltmalara ek getirilirken kelimenin uzun şeklinin okunuşu esas alınır; ekler kesmeyle ayrılmaz:
vb.leri vs.den is.ler sf.lar hz.da çev.e ed.ı fiz.le kim.da
„Elementlerin ve ölçülerin kısaltmalarında nokta kullanılmaz:
C Ca Fe m mm cm km g kg l mg...
Bu kısaltmalara ek getirilirken kelimenin uzun şeklinin okunuşu esas alınır; ekler nokta kullanılmadığı için kesmeyle ayrılır:
m’ye mm’de cm’yi km’ye g’dan kg’dan l’de mg’ı
„Sert sessizle biten kısaltmalara ünlüyle başlayan ek getirildiğinde okunuşta sondaki sert ünsüz yumuşamaz:
AGİK’in (agiğin değil agikin) TÜBİTAK’a (tübitağa değil tübitaka)
Ancak “birlik” kelimesiyle kurulan kısaltmalarda yumuşama görülür:
ÇUKOBİRLİK’e (çukobirliğe)
3. Ek-Fiilin Yazımı
Ek-fiil isimlerin yüklem olmasını sağlayan ektir..
a. Ek-fiil (imek fiili) eklendiği kelimeye bitişik de yazılabilir ondan ayrı da... Ama genellikle bitiştirilir. Ayrı yazıldığı zaman ünlü uyumlarına uyup uymadığına bakılmaz. Bitişik yazı> ek-fiil “büyük ve küçük ünlü uyumu” kurallarına uyar.
1. Sessiz harfle biten kelimeye bitiştiriliyorsa başındaki “i” düşer:
rahatsız idim→rahatsızdım
çocuk ise→çocuksa
Serkan imiş→Serkan’mış
koşar iken→koşarken
Suçlanan ben imişim→benmişim
Biz imişiz→bizmişiz
Meğer sen ne çalışkan imişsin→çalışkanmışsın
Çalışkan imişsiniz→çalışkanmışsınız
Adam yirmi yıldır evine hasret imiş→hasretmiş
2. Sesli harfle biten kelimeye bitiştiriliyorsa başındaki “i” düşer ve yerine “y” kaynaştırma harfi gelir: [1]
Bir güzelin hayranı i-di-m→hayranıydım hayranı idik→hayranıydık
Zeki idi→zekiydi
Ali imiş→Ali’ymiş
Hasta ise→hastaysa
Nöbetçi iken→nöbetçiyken
Merhametli imişler→merhametliymişler
Merhametliler imiş→merhametlilermiş
b. Fiillere getirildiğinde onların birleşik zamanlı çekimlerini yapmayı sağlayan ek-fiil bitişik de ayrı da yazılabilir:
çalışmış i-di-k→çalışmıştık
okuyor i-se→okuyorsa
okuyor i-miş-ler/okuyorlar imiş→okuyorlarmış
4. “ile” Edatının (Hem edat hem bağlaç)YazımıEdat ve bağlaç olarak kullanılır.
Yazılışları bakımından aralarında fark yoktur.
Bu kelime kendinden önceki kelimeye bitişik de yazılabilir ondan ayrı da...
Bitişik yazı> “ile” kelimesi “büyük ve küçük ünlü uyumu” kurallarına uyar. Ayrı yazıldığında ünlü uyum kuralları aranmaz:
arabası ile→arabasıyla konu ile→konuyla
annem ile babam→annemle babam
Ünlüyle biten kelimelere bitiştirildiğinde baştaki “i” ünlüsü düşer ve yerine “y” kaynaştırma harfi gelir:
Bora ile→Bora’yla sopa ile→sopayla dava ile→davayla arkadaşı ile→arkadaşıyla dolayısı ile→dolayısıyla...
Ünsüzle biten kelimelere bitiştirildiğinde sadece baştaki “i” ünlüsü düşer büyük ünlü uyumuna göre “la” veya “le” şeklinde kullanılır.
Murat ile→Murat’la cam ile→camla deve ile→deveyle...
5. “mi” Soru Ekinin YazımıHem isimlere hem de fiillere getirilen bir çekim ekidir.
„ “-mİ” kendinden önceki kelimden her zaman ayrı (bir kelime gibi) yazılır:
Gelecek miydin? (fiile)
Sen misin? (isme)
Geldi mi? okuyor mu? onlar mı? özgün mü?...
Sen burada mısın?
Bizi duyuyor musunuz?
İzmir mi yoksa İstanbul mu daha güzel?
Ağlasam sesimi duyar mısınız mısralarımda?
„ Eklendiği kelimenin son sesine dolayısıyla büyük ve küçük sesli uyumu kurallarına uyar:
Salı mı? Sen mi? O mu? Ölü mü?
„ Soru ekinden sonra gelen ekler kendisine bitişik yazılır.
Seni çağıran bu çocuk muydu?
„ Soru anlamı vermediği zamanlarda da ayrı yazılır.
Yağmur yağdı mı dışarı çıkmak isterim.
Güzel mi güzel bir evi var.
6. “dE” Bağlacının ve “-dE” Hâl Ekinin Yazımı [2]
“de” bağlacı ve “de” eki birbirinden kolayca ayırt edilebilir. Aşağıda dikkat edilmesi gereken noktalar da verilmiştir.
a. “dE” Bağlacı
Her zaman kendinden önceki ve sonraki kelimelerden ayrı ve “de da” şeklinde yazılır; bitiştirilmez “te ta” şeklinde yazılmaz.
“ya” ile birlikte kullanıldığında da ayrı yazılır: “ya da”
İsimlerden sonra da kullanılabilir fiillerden sonra da.
Kelimenin son hecesine kalınlık-incelik bakımından uyar.
Ama ünsüz uyumuna bağlı değildir yani –te -ta şekilleri yoktur.
Gölgende ban da bana da yer ver.
Ateşten kızaran bir gül arar da
Gezer bağdan bağa çoban çeşmesi.
Bu soruyu Ali de mi bildi?
Sorsan da söylemem.
Çalış da çalış...
Büyüyecek de bana bakacak.
Çalışıp da kazanacaksın.
Alacak ya da [3] almayacak.
b. “-dE” Hâl Eki
İsim çekim eklerindendir.
İsmin bulunma hâlini yapan hâl ekidir.
Yer ve zaman bildirir.
Sesli uyumlarına uyar.
“dE” bağlacının yalnız “de” “da” biçimleri varken; “-dE” hâl ekinin “-de” “-da” “-te” “-ta” biçimleri vardır. Bunun sebebi ekin bitişik yazılıyor olmasıdır.
Yapım eki olarak da kullanılabilir:
Eski İstanbul'da ne güzel günler yaşanmış.
Saat yedide mi gelecekmiş?
Her şey yerli yerinde.
Suyu bir yudumda içti.
Siz ayakta kaldınız.
Çamaşırları elde yıkıyormuş.
Yılda yirmi gün izni var.
Yüzde yetmiş başarı vardı.
Ayda yılda bir uğrar oldu.
Elde avuçta ne varsa bitti.
Parmak kalınlığında yaprakları var.
Peyami Safa'nın "Sözde Kızlar"ını okudun mu?
7. “ki” Bağlacının “-ki” İlgi Zamirinin ve “-ki” Yapım Ekinin Yazımı
Aşağıda bu bağlacın ve iki ekin birbirinden ayırt edilmesi için dikkat edilmesi gereken noktalar da verilmiştir.
a. “ki” Bağlacı
Sadece “ki” biçimi vardır.
Kendinden önceki ve sonraki kelimelerden ayrı yazılır.
Türkçe değil Farsça bir bağlaçtır ve Türkçe cümle yapısına aykırı olarak kullanılır.
“ki” ile başlayan bir ara cümle asıl cümlenin içinde kısa çizgiler arasında verilebilir:
Bu ezanlar -ki şahadetleri dinin temeli-
Yağmur yağmadı ki mantarlar ortaya çıksın.
Atatürk diyor ki: ...
Bir şey biliyor ki konuşuyor.
Ben ki hep sizin için çalıştım.
Sınavı kazanabilir miyim ki...
Baktım ki gitmiş.
Ancak bu bağlaç birkaç örnekte kalıplaşarak bitişik yazılmaktadır.
belki çünkü (ünlü uyumuna girmiş) hâlbuki mademki meğerki oysaki sanki.
b. “-ki” İlgi Zamiri
Ek hâlindeki tek zamirdir.
Eklendiği kelimeye -ki sadece isim tamlamasında tamlayana eklenir- bitişik yazılır ve bir ismin (tamlananın) yerini tutar.
Büyük ve küçük ünlü kurallarına uymaz; sadece –ki şekli vardır:
senin kalemin→seninki Ali’nin eli→Ali’ninki onun düşüncesi→onunki...
c. “-ki” Yapım Eki
İsimlere eklenerek yer ve zaman bildiren sıfatlar türeten ektir.
Zaman bildiren kelimelerin sonuna doğrudan eklenirken yer bildiren sıfatlar türetirken “-dE” hâl ekiyle birlikte kullanılır.
Sadece –ki ve az da olsa –kü şekilleri vardır:
bu yılki sınav yarınki maç dünkü film bugünkü aklım...
masadaki kitaplar duvardaki saat evdeki hesap...
8. Birleşik Kelimelerin Yazımı
a. Bitişik Yazı> Birleşik Kelimeler
b. Ayrı Yazı> Birleşik Kelimeler
9. İkilemelerin Yazımı
İkilemeler genellikle ayrı yazılır. Araya hiçbir noktalama işareti de konmaz.
Anlata anlata ev bark çoluk çocuk ufak tefek
Eş dost yüzümüze gülmez mi?
O adam hatır gönül dinlemez.
Bu zamanda ev bark edinmek zor.
Delikanlıda boy pos yerinde.
Marangoz eğri büğrü tahtaları rendeledi.
Bu adamın neyin nesi olduğunu bilen yok.
O kadar üzülme beterin beteri var.
Yıllar yılı dost bildiğin insanlar hani?
Boşu boşuna herkesi telâşlandırdın.
Meydandaki kalabalığı görünce coştu da coştu.
Bitişik yazı> ikilemeler de vardır:
cırcır (böceği) cızbız civciv çıtçıt dırdır fırfır fısfıs hımhım hoşbeş şıpşıp (terlik) yüzgöz (olmak)...
darmadağınık darmaduman karmakarışık.
10. Sayıların Yazımı
Sayılar rakamla yazılabildikleri gibi harfle de yazılabilir.
]Küçük sayılar yüz ile bin sayıları ve daha çok edebî karakter taşıyan metinlerde geçen sayılar harfle gösterilir.
İki hafta sonra haftanın beşinci günü üç ayda bir dört kardeş üçüncü sınıf yüz yıllık tarih bin yıldan beri...
Yaş otuz beş yolun yarısı eder.
]Buna karşılık saat para tutarı ölçü istatistik verilere ilişkin sayılar ile büyük sayılarda rakam kullanılır.
Öğleden sonra saat 17.30’da 1.500.000 lira 25 kilometre 150 kg 15 metre kumaş 60.000.000.000 insan...
Saat ve dakikaların metin içinde harfle yazılması da mümkündür.
Saat dokuzda dokuzu beş geçe yediye çeyrek kala sekizi on dakika üç saniye geçe meselâ saat onda...
]Sayılar daha çok Arap rakamlarıyla gösterilir:
25 150 15.000...
Romen rakamları yüzyıllarda hükümdar adlarında kitap ve dergi ciltlerinde ve kitapların asıl bölümlerinden önceki sayfaların numaralandırılmasında kullanılır. Bu tür örneklerde Arap rakamlarının (harflerinin değil) kullanılması da mümkündür. Hükümdar adlarında kullanı> rakamlar hükümdarın adından önce gelir.
XX. yüzyıl III. Selim XIV. Louis V. Karl I. Cilt...
]Rakamlardan sonra getirilen ekler kesme işareti (‘) ile ayrılır:
Saat 10.30’da 1972’de 2000’den 12’nci...
]Sıra sayıları harfle de gösterilebilir rakamla da:
beşinci yirmi ikinci...
Rakamlardan sonra sıra belirtmek üzere nokta da kullanılabilir “-ncİ” eki de:
16. 20. XXI. 16’ncı 121’inci 110’uncu...
]Üleştirme sayıları harfle gösterilir:
ikişer yedişer dokuzar üçer üçer onar onar ellişer bin lira yüz yirmi yedişer milyon...
]Beş ve beşten çok rakamlı sayılar sondan sayılmak üzere üçlü gruplara ayrılarak yazılır. Gruplar arasına nokta da konabilir:
22 605 111 548 600
22.605 111.548.600
]Sayılarda kesirler virgülle ayrılır:
152 526
]Harflerle yazı> birden fazla sayının her biri ayrı yazılır.
Yüz yirmi beş milyon on altı yedi yüz iki
Ancak para ile ilgili işlem ve belgelerde (senet çek vb.) harflerle yazı> sayıların tamamı aralarına sonradan başka harfler konmasın diye birbirine bitişik yazılır:
onbirmilyonyediyüzaltmışikibindokuzyüzkırkaltı
11. Tarihlerin Yazımı
a. Tarihler zaman birimi olarak en kısadan en uzuna doğru sıralanır: gg.aa.yyyy:
30 Haziran 1998
30.06.1998
30/06/1998
b. Gün ay yıl rakamlarının arasına nokta ya da eğik çizgi konur:
11.12.1999=11/12/1999
c. Tarihlerde aylar harfle de rakamla da yazılabilir. Ayların adı harfle yazılırsa gün ay ve yıl arasına işaret konmaz:
2 Eylül 2000=02.09.2000
12. Pekiştirmeli Kelimelerin Yazımı
Pekiştirme sıfatları ve zarfları bitişik yazılır:
dümdüz sapsarı mosmor kapkara apaçık tertemiz çepeçevre sapasağlam darmadağınık yapayalnız çırılçıplak çepeçevre
13. Düzeltme İşaretinin Kullanımı
Düzeltme işareti Türkçe olmayan kelimelerde kullanı> bir işarettir. Bu işaret hem uzatma hem de inceltme görevinde kullanılır. İnceltme görevi sadece “g k l” ünsüzleri için; uzatma görevi de “a i ve u” ünsüzleri için söz konusudur.
a. İnceltme görevi
„Bazı yabancı kelimelerde -Türkçede kalın ünlülerle birlikte kullanılmayan- ince ünsüzler (g k l) vardır. Bu ünsüzlerin ince olduğunu yani ince okunmaları gerektiğini kendilerinden hemen sonra gelen kalın ünlülerin (a u) üzerine düzeltme işreti koyarak anlarız. Bu ünsüzlerin ince okunmasının gereği asıllarının öyle oluşu; amacı da yanlış anlam çıkarılmasını engellemektir:
dergâh gâvur ordugâh tezgâh yadigâr rüzgâr yegâne
bekâr dükkân hikâye kâfir kâğıt kâr kâtip mekân
mahkûm mezkûr sükûn sükût
ahlâk evlât felâket hâlâ hilâl ilâç ilân ilâve iflâs ihtilâl istiklâl kelâm lâkin lâle lâzım [4] mahlâs selâm sülâle telâş villâ vilâyet
billûr üslûp velût
Batı dillerinden alınan kelimelerde de durum böyledir.
plâj plân plâk klâ> lâhana lâik (a kısa okunur) lâmba Lâtin melânkoli reklâm...
Ses yansımalı kelimeler için de aynı kural geçerlidir.
lâklâk lâpa lâpa lâp lâp lâkırdı lâppadak...
Eğer bu kelimelerden bazılarında düzeltme işareti kullanılmazsa aynı harflerle yazı> başka kelimelerle karıştırılabilir ve yanlış anlamalara yol açılabilir ki bu kelimelerin anlamları çok farklıdır:
Hâlâ il hala
Kâr ile kar
b. Uzatma görevi
Türkçede uzun ünlü yoktur. Arapça ve farsçadan alınan ve uzun ünlü barındıran kelimelerde uzun ünlünün üstüne gerektiğinde düzeltme işareti konur.
Düzeltme işaretinin üç türlü uzatma görevi vardır:
Birincisi: Düzeltme işaretinin bu görevi uzun ünlüleri göstererek yine aynı harflerle yazı> kelimelerin birbirinden ayırt edilmelerini sağlamaktır. Eğer bu kelimelerde düzeltme işareti kullanılmazsa aynı harflerle yazı> başka kelimelerle karıştırılabilir ve yanlış anlamalara yol açılabilir ki bu kelimelerin anlamları çok farklıdır. Zaten bu kelimelerin hepsinin aynı harflerle hem kısa hem de uzun ünlülerle yazı> şekilleri vardır:
Âdet : gelenek alışkanlık adet : sayı
Yâr : sevgili yar : uçurum
Âlem : dünya evren alem : bayrak
Şûra : danışma kurulu şura : şu yer
Hâlâ : şimdi hala : babanın kız kardesi
Bu kelimelerin tümü (sadece uzun ünlü ile yazılanları veriyorum):
“âciz âdem âdet âkit âlâ âlem âli âlim âmâ âmin âşık âyan bâtın dâhi dâhil dâr fâni hâdis hâk hâkim hâl hâlâ hâsıl hâşâ hayâ mâni nâkil nâr nâzım rahîm sâdır sâri şâhıs sûra tâbi vâkıf vâris vâsi yâd yâr”
Not: ”katil” (öldürme) ve “katil” (öldüren) kelimeleri aynı şekilde yazıldıkları ve birbirine karıştırılma ihtimali olduğu hâlde öldüren anlamındaki “katil” kelimesindeki uzun a düzeltme işareti olmadan kullanılır. Bunun sebebi düzeltme işareti kullanıldığında “k”nin ince (ke) telâffuz edilebileceği endişesidir. Aynı endişe gasıp kaide kail kadir kelimeleri için de geçerlidir. Bu kelimelerin hangi anlamda kullanıldığı telâffuzdan ve cümlenin anlamından çıkarılabilir.
İkincisi: Arapça kelimeleri sıfat yapan ve yine Arapça bir ek olan nispet “i”sini belirtme hâl ekinden ve iyelik ekinden ayırt etmek için bu “i”nin üzerine konur. Bu harfin üzerinde kullanılmasının gereği aslının öyle oluşu; amacı da yanlış anlam çıkarılmasını engellemektir:
Abbasî adlî anî adî ailevî an’anevî askerî bedenî dünyevî cevabî edebî ebedî fizikî garbî hakikî ırkî ilmî irsî kalbî mahallî nebatî örfî ruhî sun’î şarkî tarihî ulvî ümmî vasatî yabanî zihnî...
Söyleyişte kısa olan nispet “i”lerine düzeltme işareti konmaz. Çünkü bunlardaki “i”ler çekim ekiyle karıştırılmaz.
çengi çini tiryaki zenci Kutsi Necmi Ruhi...
Bazı Türkçe kelimelerde de nispet “i”si bulunabilir. Bu kelimelerde ikinci heceler de uzun okunur.
altunî bayatî gümüşî kurşunî...
Türkü varsağı Hüsnü Lütfü kırmızı gibi kelimelerde nispet “i”si ünlü uyumlarına uymuştur.
Nispet “i”si alan kelimelere ek getirildiğinde düzeltme işareti olduğu gibi kalır.
ciddîleşmek resmîlik millîlik mahallîleşme...
Eğer bu kelimelerdeki nispet “i”lerinin üzerine düzeltme işareti konmazsa belirtme hâl ekiyle veya iyelik ekiyle karıştırılabilir:
(Türk) askeri askeri gördüm askerî elbise
(Türk) tarihi tarihi bilirim tarihî eserler
(onun) zihni zihni geliştirir zihnî meseleler
Üçüncüsü: Aynı harflerle yazı> fakat hem farklı dillerden olan hem de işlevleri ve okunuşları farklı olan “bi”leri ayırt etmek için kullanılır. Farsça olan ve yokluk anlamı veren “bî” ön ekinde kullanılır; bu ön ekin “ile” anlamı veren Arapça “bi” ön ekinden ayırt edilmesi sağ>ır:
bîçare bîvefa bîtaraf;
bihakkın bizatihi bilumum...
14. İki Şekilde Yazılabilen Kelimeler
Bazı kelimelerin söylenişinde “ğ”nin “v”ye dönüştüğü görülür. Bunları iki şekilde yazılması ve okunması doğrudur.
döğmek→dövmek; göğermek→gövermek; oğmak→ovmak; öğmek→övmek; söğmek→sövmek öğün→övün...
Söyleyişte ğ→v değişimi görülen bu kelimeleri “v”li yazmak daha uygundur.
15. Yabancı Kelimelerde Büyük “i”nin Yazımı
Lâtin harflerini kullanan yabancı milletlerin yazı sistemlerinde büyük “i harfi noktasız yazılır. Ibsen Indiana... Türkçe metinlerde de bu isimler bu şekilde yazılır. Ancak bu isimler sözlüklerde “i” sırasında yer alır.
16. Ses Değişikliği Görülen Bazı Kelimelerin Yazımı
„Ünlü daralması görülen Türkçe kelimeler:
söyle-yor→söylüyor
anla-yor→anlıyor
yaşa-yor→yaşıyor
de-yor→diyor
de-e→diye
de-en→diyen
de-e-lim→diyelim
ye-en→yiyen
ye-ince→yiyince
ye-ecek→yiyecek
kork-ma-yor→korkmuyor
gel-me-yor→gelmiyor...
Birden çok heceli olan kelimelerde de sadece söyleyişte daralma vardır atlayarak (→atlı>) başlayan (→başlıyan) yaşayacak (─yaşıyacak)
atlamayalım (─atlamıyalım) gelmeyen (─gelmiyen) gizleyeli (─gizliyeli)...
„Ünlü düşmesi olan kelimeler:
ağız→ağzı burun→burnu koyun (bağır döş)→koynuna alın→alnı
oğul→oğlu gönül→gönlüm beniz→benzi ömür→ömrüm cürüm→cürmü
hüküm→hükmü fikir→fikri...
ileri-le-mek→ilerlemek koku-la-mak→koklamak
kavuş-ak→kavşak uyu→uyku devir-→devril-...
nerede→nerde burada→burda şurada→şurda...
kayıp→kaybolmak emir→emretmek keşif→keşfetmek sabır→sabretmek...
gönülden gönüle ağıza buruna babadan oğula örneklerindeki gibi ekte geniş ünlü varsa hece düşmesi olmayabilir.
oyunu koyunu vb. hece düşmesi olmayan kelimelerdir.
Özel isimlerde –hâliyle- hece düşmesi olmaz:
Gönül’e Ömür’ü...
„ Ünsüz türemesi görülen kelimeler:
aff→af→affetmek affı
hiss→his→hissetmek hissi
zann→zan→zannetmek zannı
redd→ret→reddetmek reddi
şıkk→şık→şıkkı
zemm→zem→zemmetmek
hall→hal→halli halletmek...
fiat→fiyat faide→fayda zaif→zayıf
repertuar→repertuvar lâboratuar→lâboratuvar
konservatuar→konservatuvar tual→tuval tualet→tuvalet...
Bu kelimelere benzeyip de ünsüz türemesi görülmeyen kelimeler:
Duayen fail faiz fuar fuaye kuaför lâik puan suare...
„ Ünsüz düşmesi görülen kelimeler:
Türkçede ikiz ünsüz bulunmaz. Bu yüzden Arapçadan dilimize geçmiş olan ve sonunda ikiz ünsüz bulunduran kelimeler yalın durumunda kullanıldığında ünsüzlerden biri düşer.
hakk→hak redd→ret hiss→his zann→zan zemm→zem hall→hal şıkk→şık afv→af...
Alıntı kelimelerden ft st ünsüz çiftleriyle bitenlerin bir kısmında t sesi söyleyişte düşme eğilimi gösterse de yazıda korunur.
çift rast serbest...
Farsça “hane” kelimesiyle yapı> birleşik kelimelerde “ha” hecesi korunmalıdır.
Hastahane pastahane postahane muayenehane yazıhane sarphane dökümhane yatakhane yemekhane dershane eczahane...
Fransızca’dan dilimize girmiş olan sürpriz kelimesindeki r yazıda da konuşmada da korunur.
„ n→m değişimi görülen kelimeler:
Türkçe veya yabancı kelimelerde b’den önce gelen n sesi m’ye dönüşebilmektedir.
saklanbaç→saklambaç dolanbaç→dolambaç anbar→ambar canbaz→cambaz anber→amber çeharşenbe→çarşamba pencşenbe→perşembe çenber→çember sünbül→sümbül penbe→pembe tenbel→tembel menba→memba...
İstanbul Safranbolu Zeytinburnu düzenbaz sonbahar bin bir binbaşı onbaşı gibi kelimelerde söyleyişte m’ye doğru bir kayma olmasına rağmen yazda yine “n” olarak korunur.
„ i→ı dönüşümü görülen bazı Arapça kelimeler. Bunlarda “k” sesi daima kalın okunur.
inkılâp inkıyat...
„ b→p değişmesine uğratı> Arapça kelimeler:
“s”den sonra gelen “b” “p”ye dönüşür.
nispet ispat kispet müspet naspetmek tespit tespih...
“s”den sonra gelmeyen “b”ler ise olduğu gibi kalır.
Makbul ikbal tatbik teşbih...
„ c→ç değişmesi görülen ve görülmeyen Arapça kelimeler:
eçhel içtihat içtimaî meçhul...
mescit tescil teşci...
„ d→t değişmesi görülen yabancı kelimeler
Farsça “-dar” soneki bulunduran kelimelerde d t’ye dönüşür.
emektar minnettar silâhtar taraftar...
Bazı Arapça kelimeler:
metfun methal methiye tetkik...
Bazı Arapça kelimelerde “d” korunmuştur:
takdim takdir (taktir farklı anlamdadır) takdis tasdik tekdir...
„ “din” kelimesiyle kurulmuş Arapça isimler:
Seyfettin Necmettin Hayrettin...
„ “abd” kelimesiyle kurulmuş olan ve “u”lu veya “ü”lü kullanı> Arapça isimler:
Abdullah Abdurrahman...
Abdülkadir Abdülkerim Abdülaziz Abdülhamit Abdüsselâm...
17. Hem Ayrı Hem Bitişik Yazılabilen Ekler
Ek-fiilin çekimleri olan “iken ile ise” kelimeleri kendinden önceki kelimeden ayrı yazılır. Ama bunların bitişik yazılış şekilleri de vardır: -ken -le -se. Bitişik yazılırken araya kaynaştırma harfi de girebilir.
Ama bu eklerden sadece “–ken” hiçbir zaman ünlü uyumlarına uymaz; her kelimeden sonra “iken” ya da “–ken” olarak yazılır.
Alır iken→alırken okulda iken→okuldayken
gelenler ile→gelenlerle Ali ile→Ali’yle çanta ile→çantayla
olacak ise→olacaksa okumalı ise→okumalıysa...
18. Ünlü Uyumlarına Aykırı Olan Eklerin Yazımı
„-yor (şimdiki zaman eki): Sadece –yor şeklinde yazılır ünlü uyumlarına aykırıdır.
geliyor biliyor istiyor gizliyor...
„-ken (zarf-fiil eki): Ünlü uyumlarına aykırıdır. Sadece –ken şeklinde yazılır.
alırken koşarken bakarken... [5]
„-leyin (isimden zarf yapan ek): Ünlü uyumlarına aykırıdır.
sabahleyin akşamleyin
„-(İ)mtırak (sıfattan sıfat yapan ek):
yeşilimtırak [6] mavimtırak ekşimtırak...
„-ki (Aitlik eki ilgi zamiri ve sıfat yapan ek): “bugünkü dünkü öbürkü” kelimeleri hariç –ki eki ünlü uyumlarına aykırıdır; -ki şeklinde yazılır ve okunur.
onunki yukarıdaki akşamki...
„-Taş (isimden isim yapan ek):
meslektaş ülküdaş...
„-gil (aile bildirir): [7]
halamgil dayımgil baklagiller...
19. Alıntı Kelimelerde Kesme İşaretinin Kullanılması-Kullanılmaması [8]
Bazı Arapça kelimeler gırtlak ünsüzü taşıdıkları Türkçede de bu özelliği anlaşılacak şekilde telâffuz edildiği için kesme işreti barındırırlar:
“an’ane an’anevî bid’at cür’et cür’etkâr cüz’î iz’an kat’î kat’iyen kat’iyet kıt’a kur’a Kur’an mel’un mes’ul mes’uliyet mes’ut meş’ale sun’î sür’at şer’î vak’a.”
Alıntı olup da kesmesiz kullanı> bu yapıda kelimeler de vardır.
defa defetmek heyet menetmek mesele neşe neşet sanat...
Aşağıdaki kelimelere iyelik ekinin getirilmesi aslında kelimenin sonunda bulunup da dilimizde eriyen gırtlak ünsüzünü ortaya çıkarır ve kesme işaretini gerektirir. (Bu kelimelerdeki ekler iyelik ekidir.)
cem→cem’i cüz→cüz’ü kat→kat’ı men→men’i nev→nev’i tab→tab’ı...
Sonunda gırtlak ünsüzü bulunan kelimeler iyelik ekini –ı -i biçiminde alırlar. Bunlardan cami ve mâni kelimeleri camisi ve mânisi şeklinde de olabilir. Bunlar yalın hâlde kullanıldıklarında sonlarında tek ünlü vardır.
bayi→bayii cami→camii veya camisi mâni→mânii veya mânisi
memba→membaı mısra→mısraı sanayi→sanayii...
Bu kelimelere yönelme hâl eki getirildiğinde araya y sesi girebilir de girmeyebilir de. Her iki kullanış da doğrudur:
bayiye bayie; camiye; camie; membaya membaa; mevzuya mevzua mısraya mısraa...
bayiyi bayii; camiyi; camii; membayı membaı; mevzuyu mevzuu mısrayı mısraı...
Bazı Arapça kelimelerde kısa ünlüden sonra gelen gırtlak ünsüzü dilimizde kaybedilerek ondan önceki ünlü uzun okunur.
dava mamur mana memur resen tamim tecil tediye tehir telif tesir...
20. Satır Sonunda Kelimelerin Bölünmesi
Satır sonunda yer kalmadığı için yarım kalan kelimelerin bölünmüş olduğunu yani devamının altta olduğunu göstermek için satır sonunda kısa çizgi kullanılır:
... O zaman gördü ki küçük çocuk memleketlisi minimini yavru ağlıyor. Ses-
sizce titreye titreye ağlıyor.
Birleşik kelimeler de tek kelime gibi telâffuz edilerek heceleme buna göre yapılır.
.................................................. ............................................... ba-
şöğretmen Atatürk .................................................. ................. il-
kokuldayken .................................................. .............Karaosma-
noğlu’nun......................................... .....................
Kelimeler satır sonunda ve başında bir tek harf kalacak şekilde bölünmez. Aşağıdaki gibi kullanımlar yanlıştır:
.................................................. .............................................a-
rabayla .................................................. ...............................u-
çurtmamızın .................................................. .................cami-
i .................................................. ......................................niha-
î......................................
Doğruları şöyle olacaktır:
.................................................. .......................................ara-
bayla .................................................. ............................uçurt-
mamızın .................................................. ............................ca-
mii .................................................. ...................................ni-
haî....................................
Özel isimlerde ve rakamlarda kesme işareti satır sonuna geliyorsa ve kesme işaretinden sonraki kısmın alt satıra geçmesi gerekiyorsa bu durumda kısa çizgi kullanılmaz:
.................................................. ............. Geçen yıl Ankara’
daki akrabalarımıza .................................................. ....1996’
da .................................................
Gırtlak ünsüzü için kesme kullanı> kelimelerde kesmeli heceler satır sonuna getirilmez.
.................................................. ...................................meş’-
aleyi değil .........................meş’a-
leyi olacak ......................... kur’-
dan değil .........................kur’a-
dan. olacak
“de” ve “ki” bağlacı ile “mi” soru ekinden önceki kelime satır sonunda kalıyor da bu ek ve bağlaçlar alt satıra iniyorlarsa araya (satır sonuna) kısa çizgi konmaz:
.................................................. ..................... önünde kitap
da yoktu .................................................. .............. gördüm
ki söylüyorum .................................................. ...................................... geçen yıl
mı kazanmış?
Özgün imlâsıyla yazı> yabancı kelimeler satır sonunda kendi dillerinin kurallarına göre bölünür.
21. Alıntı Kelimelerin Yazımının Dilimize Uyarlanması-Uyarlanmaması
„Dilimize mal olmuş yabancı kelimeler Türkçede söylendiği gibi yazılır.
kulüp kent kamu duvar merdiven çamaşır pencere kitap iskele banka sigorta sandalye...
Dilimize mal olan ya da olmayan bazı kelimeler söylendiği gibi yazılmamaktadır:
beysbol blender funya çikolata entelektüel firkateyn fosseptik kampus master mönü...
„İki ünsüzle biten bazı Arapça ve Farsça kelimelerin son iki ünsüzü arasına ünlü girer:
emr→emir keşf→keşif azl→azil nakl→nakil hükm→hüküm bahs→bahis fikr→fikir nutk→nutuk sabr→sabır şahs→şahıs şehr→şehir ilm→ilim zehr→zehir.
Bu kelimelere ünlüyle başlayan bir ek veya yardımcı fiil eklendiğinde sonradan konan ünlü yazılışta da okunuşta da düşer.
emir→emretmek
keşif→keşfi
azil→azli
nakil→nakledilmek
hüküm→hükmü
bahis→bahsimiz
fikir→fikrin
nutuk→nutku
sabır→sabretmek
şahıs→şahsı
şehir→şehrim
ilim→ilminiz
zehir→zehri
zikir→zikreylemek
„İçinde iki veya daha fazla ünsüzün yan yana bulunduğu yabancı kelimeler olduğu gibi yazılır:
alafranga apartman biyografi elektrik gangster orkestra telgraf...
„İki ünsüzle başlayan ve iki ünsüzle biten batı kökenli kelimeler olduğu gibi yazılır.
gram gramer grup kral kredi kritik plân pratik problem program proje prova psikoloji slogan spor stil stüdyo trafik tren...
film aks form lüks modern natürmort risk slayt teyp...
„Bazı yabancı kelimelerde kelime başında veya iki ünsüz arasında ünlü türemiştir. Bunlar da bu yeni şekilleriyle kullanılırlar:
iskarpin iskele istasyon iskelet istatistik kulüp...
„Ön ek son ek veya edat bulunduran yabancı kelimelerle iki kelimeden oluşan yabancı kelimeler:
alelhusus alelâcele bîçare bilâistisna bilvesile bîvefa ilelebet lâdinî lâkayt naçar namağlûp namevsut namüsait namütenahi
Panislâmizm Panturanizm Pantürkizm
reorganizasyon sürrealizm realizm romantizm...
otobiyografi telekart telekonferans bankamatik...
„Batı kökenli kelimelerin içindeki ve sonundaki “g” sesi korunur:
lig org morg biyografi dogma magma monografi paragraf program arkeolog demagog diyalog jeolog katalog monolog psikolog Türkolog ürolog...
Ancak “coğrafya fotoğraf topoğraf” kelimelerinde “g”ler “ğ”ye dönmüştür.
„Ödünçlemeler (dilimize mal olmamış kelimeler) özgün imlâları ile yazılır:
by-pass center centrum check-up fuel-oil pipeline pizza spaghetti...
„Bilim sanat ve uzmanlık dallarında kullanı> terimler de özgün imlâları ile yazılır.
„Yabancı dillerden alıntı yapı> deyim ve sözler özgün imlâları ile yazılır.
Mesele falan değildi öyle
To be or not to be kendisi için; (OV)
22. Yabancı Özel Adların Yazımı
a. Arapça ve Farsça özel adların yazımı
„Türkler tarafından kullanı> kişi adları Türkçedeki söylenişine göre yazılır:
Ahmet Bedrettin Fuat Mehmet Necmettin Ömer Rıza Saadettin
Aynı isimlerin Araplar ve Farslar tarafından kullanıldığı belirtilecekse yumuşak ünsüzler korunur. Bu imlâ bilimsel çalışmalarda da kullanılabilir:
Ahmed Bedreddin Fuad Muhammed Necmeddin Saadeddin
„Arapça ve Farsça yer adları Türkçe söyleyişe göre yazılır:
Cezayir Fas Filistin Mısır Suudi Arabistan Bağdat Cidde Halep İsfahan İskenderiye Medine Mekke Ş> Şiraz
b. Lâtin alfabesini kullanan milletlere ait özel isimlerin yazılışı
Yabancı özel adlardan türemiş akım adlarıyla dilimizde eskiden beri Türkçe biçimiyle kullanı> kişi ve yer adları Türkçe söyleyişe göre yazılır. Bunların dışındaki yabancı özel adlar özgün imlâlarıyla yazılır. Bu kelimelerdeki özel karakterler ve işaretler de mümkün olduğunca (baskı sırasında bulunabiliyorsa) korunur:
Napolyon Şarlken Atina Brüksel Cenevre Londra Marsilya Münih Paris Roma Selânik Venedik Viyana Hollânda...
Alain Beethoven Byron Shakespeare Nice New York Rio de Janerio Molière...
Marksist Dekartçılık Kartezyenizm...
realist realizm romantizm dadaizm fütürizm vb.
c. Yunanca adların yazımı
Yunanca isimler Yunan harflerinin Lâtin alfabesindeki karşılıkları kullanılarak yazılır:
Homeros Herodotos Sokrates Aristoteles Platon Papandreu...
Bazıları dilimiz söyleyişine uyarlanarak kullanılmaktadır:
Herodot Sokrat Aristo Eflâtun Pisagor Öklid
d. Rusça adların yazımı
Rusça isimler Rus harflerinin Lâtin alfabesindeki karşılıkları kullanılarak yazılır:
Çaykovski Gogol Puşkin Tolstoy Petersburg
Ancak “Moskva” kelimesi dilimizde “Moskova” olarak kullanılmaktadır.
Rusçadan alınan bazı kelimelerin yazımı:
Enisei→Yenisey
Dostoevskiy→Dostoyevski
Çexov→Çehov
e. Çince ve Japonca adların yazılışı
Çince ve Japonca adlar Türkçede yerleşmiş biçimlerine göre yazılır. Kişi isimlerinde tire kullanılır [9]:
Pekin Şanghay Tokyo Hiroşima Osaka Sun Yat-sen Lin Yu-tang...
23. Diğer Türklere Ait İsimlerin Yazımı
Türk devlet ve topluluklarına ait isimler ünlüler bakımından Türkiye Türkçesine ünsüzler bakımından ilgili Türk toplumundaki kullanıma göre yazılır:
Azerbaycan Özbekistan Taşkent Semerkant Bakû İslâm Kerimov Nebi Hazri...
Saparmurad Niyazov Gasım Gasımzade...
Öteden beri tanınan şahısların isimleri Türkçedeki yaygın imlâları ile yazılır:
Cengiz Aytmatov...
Lâtin alfabesinde bulunmayan harfler kullanılmaz:
Baxtiyar→Bahtiyar Baykoñur→Baykonur...
Paylaş