TÜRKÇE’DE DİL VE SES BİLGİSİ

ÜNLÜLER:
a)Kalın Ünlüler :aıou
b)İnce Ünlüler :eiöü

ÜNLÜLER DÜZ YUVARLAK

Kalın a ı o u
İnce e i ö ü

Örnek Soru:Aşağıdaki tamlamaların hangisinde düz seslilerin tamamı yer almıştır?
A)Kapı tokmağı B)Gümüş bilezik
C)Kedi ayağı D)Tarumar bahçe

ÜNSÜZLER: Ünsüzler titreşimlerine ve çıkış biçimlerine göre ikiye ayrılır.
a)Yumuşak Ünsüzler: “bcdgğjlmnrvyz” Ses tellerini titrettikleri için bu ünsüzlere “yumuşak ünsüzler” diyoruz.
b)Sert Ünsüzler: : “fstkçşhp” Ses tellerini titretmedikleri için bu ünsüzlere “sert ünsüzler” diyoruz.

UYARI: Ünsüzleri telaffuz ederken bu harfler sürekli bir şekilde ağzımızdan çıkıyorsa bu harflere “sürekli ünsüzler”; ağzımızdan sürekli bir şekilde çıkaramıyorsak bu harflere de “süreksiz ünsüzler” diyoruz.
Buradan yola çıkarak “yumuşak sürekli ünsüzler”i “sert sürekli ünsüzler”i “yumuşak süreksiz ünsüzleri” veya ileriki derslerimizde karşılaşacağımız “sert süreksiz ünsüzler”i (pçtk) kolayca çıkarabilirsiniz.
Örnek Soru:Türkçe’de sert sessizle biten sözcükten sonra gelen eklerin başındaki ünsüz sert sessiz; yumuşak sessizle biten sözcüklerden sonra gelen ekler ise yumuşak sessiz ile başlamalıdır.
Bu kurala uymayan sözcük aşağıdakilerden hangisidir?
A)Kayıkçı B)Ziraatçı
C)Sabuncu D)İlacı

ÜNLÜ UYUMU KURALLARI

1)BÜYÜK ÜNLÜ UYUMU:
a)Türkçe bir sözcüğün ilk hecesindeki ünlü kalın ise ondan sonra gelen hecelerdeki ünlüler de kalın olur.
b)Türkçe bir sözcüğün ilk hecesindeki ünlü ince ise ondan sonra gelen hecelerdeki ünlüler de ince olur.
Kısaca B.Ü.U.: a)Kalın→Kalın
b)İnce→İnce
Uyarı 1) Türkçe’ye yabancı dillerden giren sözcükler ünlü uyumlarının dışında kalır. Bu sözcüklerde ünlü uyumları aranmaz.İnsan daire…
Uyarı 2) Türkçe olan bazı sözcükler zamanla uyum dışına çıkacak şekilde değişime uğramışlardır.
Ana→Anne ; karındaş → kardeş ; alma→elma…
Uyarı 3)Sözcüklere getirilen ekler sözcüğün son hecesindeki ünlüye uyar.çocuklar keskin gençlik...
► “-ken -yor -ki -leyin -imtrak ekleri de uyum dışında kalır. Koşarken geliyor akşamki sabahleyin yeşilimtrak…
Örnek Soru: Hangisinde B.S.U. kuralına uymayan kelime vardır?
A)Kız tarafı durmadan sorun çıkarıyordu.
B)İki aile sonunda anlaştı.
C)Değilse kız oğlana kaçacaktı.
D)En sonunda iki seven birbirine kavuştu.

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU

İki kuralı vardır.
a)Düz ünlülerden sonra düz ünlü gelir.
b)Yuvarlak ünlülerden sonra düz geniş ve yuvarlak dar ünlüler gelir.
Kısaca: (aeıi) →(aeıi)
(oöuü) →(aeuü)
Örnek Soru: Aşağıdakilerden hangisi K.S.U.’ya uymaz?
A)köprüler B)doğal C)konuşkan D)Hamur

Uyarı 1) “-yor ki -gil” ekleri K.Ü.U.’ya uymaz.
Uyarı 2) Yabancı sözcüklerde tek heceli sözcüklerde birleşik sözcüklerde ve bazı ünlemlerde K.S.U. aranmaz.
VURGU
Söyleyiş sırasında sözcüklerin ya da kimi hecelerin ötekilere göre daha güçlü ve baskılı söylenmesine vurgu denir. Vurgu bulunduğu yere göre ikiye ayrılır.

a)Sözcük Vurgusu: Çok heceli sözcüklerde hecelerden birinin daha güçlü söylenmesidir. Bu hecelerin hangi heceler olduğunu aşağıda görelim.
1) Türkçe sözcüklerde vurgu genellikle son hecededir. Bahçe okudu kelebek…
2) Sözcüklere getirilen ekler vurguyu üzerine çeker. Bahçede bahçedeki bahçedekiler…
3) Yer adlarında vurgu başa doğru sürülür. Ankara İzmir Edirne Bursa Konya…
4) Pekiştirilmiş sıfatlarda ünlemlerde ve kimi zarflarda vurgu ilk hecededir. Tertemiz haydi şimdi…

b)Cümle Vurgusu: Konuşur ya da okurken cümlede anlamca önemli görülen sözcüklerin veya sözcük grubunun ses ayrımı ile daha güçlü belirtilmesidir.
Bu soruyu ben çözdüm.(Başkası değil.)
Bu soruyu ben çözdüm.(Başka soruyu değil.)
►Vurgulanmak istenen sözcük yükleme yakınlaştırılarak yapılır.
Bu gün ders çalıştık.
Derse bu gün çalıştık. Örneklerde de görülüyor ki yükleme hangi sözcük yakınsa o sözcük vurgulanmıştır.
Örnek Soru: Hangisinde zarf tümleci vurgulanmıştır?
A)Pazara erkenden çıkacağız.
B)Erkenden pazara çıkacağız.
C)Sınava sadece sen mi katıldın?
D)Sadece sen mi sınava katıldın?
Uyarı 1)Tek heceli sözcüklerde vurgu olmaz aranmaz.
Uyarı 2) “mı mi” soru sözcüğü vurguyu kendinden önceki sözcüğe çeker.
Uyarı 3) Sözcük vurgusunda olumsuzluk eki olan “-ma -me” vurguyu kendi üzerine çeker.

TONLAMA
Cümlenin söylenişi sırasında sesin amaca göre ve sözün duyguları belirtecek şekilde ayarlanarak söylenmesidir.
Tonlama söyleyişimize ve okuyuşumuza güzellik canlılık katar. Sözcüklere tonlama yoluyla değişik anlamlar bile yüklenebilir.