ZARFLAR
Tanımı
Fiillerin fiilimsilerin sıfatların ya da kendi türünden olan kelimelerin anlamlarını türlü yönlerden (yer-yön zaman durum miktar soru) etkileyen; onları belirten dereceleyen sözcüklere zarf denir.
Özellikleri
]Tek başlarına iken sıfatlar gibi isimden başka bir şey değildir. Zarf oldukları ancak cümlede belli olur.
]Cümlede genellikle zarf tümleci olarak kullanılır.
]Çekimsiz kelimelerdir. İsim çekim eki (hâl iyelik çoğul ekleri vb.) almazlar. Ama isim olarak kullanılabilenler bu görevde iken bu ekleri alabilirler.
]Zarfların birçoğu sıfat ya da isim olarak da kullanılabildiği için sıfatların ve zarfların tanımı ve özellikleri iyi bilinerek bu fark ortaya konmalıdır. Sıfat isimden önce gelerek onu niteler veya belirtir. Ama zarf isimden önce gelmez.
Örnekler
Bugün çok yürüdüm. (fiilden önce)
Buraya yarın gelecekler. (fiilden önce)
İki eski dost akşama kadar sohbet etti. (fiilden önce)
Yarın da bayağı çok yürüyeceğiz. (zarftan önce fiilden önce)
En güzel sen konuştun. (zarftan önce fiilden önce)
En doğru kararı vermeliyiz. (sıfattan önce)
Çok hararetli tartışmalar oldu. (sıfattan önce)
Dün hava daha soğuktu. (adlaşmış sıfattan önce)
Mevsimlerin en güzeli ilkbahardır. (adlaşmış sıfattan önce)
Dargın durarak bir şey kazanamazsın. (fiilimsiden önce)
A. GÖREV VE ANLAM BAKIMINDAN ZARFLAR
1. DURUM ZARFLARI
Tanımı
Hâl ve tavır ifade eden zarflardır.
Özellikleri ve Örnekler
Eylemin nasıl yapıldığını ve ne durumda olduğunu; kimi zaman da zarfların durumunu gösterir. Bu zarflar da kendi içinde sınıflandırılabilir:
a. Niteleme Zarfları
Fiile “nasıl” sorusu sorularak bu zarflar bulunabilir.
]Niteleme sıfatlarının çoğu niteleme zarfı olarak kullanılabilir.
Eğri oturalım doğru konuşalım.
Düşüncelerini ne güzel dile getirebiliyorsun!
Çocukça hareket ediyorsun.
Böyle gelmiş böyle gider.
Söyleyeceksen böyle söyle.
]-CE eşitlik eki ve -lE vasıta hâl eki almış kelimeler durum zarfı olarak kullanılabilir:
“ kardeşçe gizlice sessizce hafifçe yavaşça hızlıca...”
“hızla kahkahayla...”
Küçük kız güzelce süslendi. (niteleme)
Babasını sevinçle karşıladı. (niteleme)
]Bağ-fiiller (zarf-fiil) deyimler yansımalar ikilemeler de niteleme zarfı olarak kullanılırlar:
“gülerek ağlayarak oturmadan gelip...”
“gözü arkada kalarak canından bezmişçesine...”
“şakır şakır tık tık küt küt şırıl şırıl...”
“dik dik boylu boyunca tatlı tatlı...”
Adam çekine çekine içeri girdi. (niteleme)
Kâğıtları paket paket gönderdi. (niteleme)
Yiğitseniz teker teker gelin. (üleştirme niteleme)
]İsimler de niteleme zarfı olarak kullanılabilir:
Gül kokuyordu teni.
O bu dünyada delikanlı yaşadı.
b. Kesinlik Zarfları
“elbet elbette asla mutlaka hiç mi hiç ne olursa olsun kuşkusuz hiç kuşkusuz...”
Elbet bir gün buluşacağız.
Seni asla unutmayacağım.
>ı ve bitkileri hiç incitmem.
İyiliklerinizin karşılığını mutlaka göreceksiniz.
c. Yineleme Zarfları
İkide bir karşıma çıkıyor.
Konuyu bir daha anlatayım.
Bu akş> yine arayacağım.
d. Olasılık Zarfları
“bakarsın belki ola ki sanıyorum.”
Ola ki arayacağı tutar.
Sanıyorum aramaz.
e. Yaklaşıklık Zarfları
“aşağı yukarı şöyle böyle hemen hemen”
İşim hemen hemen bitti. (yaklaşıklık)
f. Üleştirme Zarfları
Uçaklar ikişer ikişer geçiyordu üstümüzden
Askerler teker teker nöbet yerlerine dağıldılar.
g. Sınırlama Zarfları
Dün ancak iki saat çalışabildim.
Bu kötü alışkanlıklardan artık uzak durmalısın
2. ZAMAN ZARFLARI
Tanımı
Fiillerin anlamını zaman yönünden tamamlayan zarflardır.
Özellikleri ve Örnekler
]Fiile (veya zarfı olduğu başka kelimelere) sorulan “ne zaman” “ne kadar süre” sorusuna cevap verir.
]Zaman zarfları zarf olarak kullanı> çeşitli zaman isimleridir.
]Çekimsizdirler. İsim çekim ekleri alırlarsa zarf olmaktan çıkarlar.
]Başlıcaları şunlardır:
“dün bugün yarın şimdi gece gündüz güpegündüz gündüz gözüne cuma günü haftaya önceki gün akş> sabah akşamleyin sabahleyin az önce geç iki gün iki saat on dakika iki günde iki saatte uzun süre uzun zaman biz gelmeden demin henüz hâlâ daha gene yine artık sonra evvelâ daima hep henüz hemen geceleri sabahları önceden ayda bir buraya gelmeden anlatırken yaşarken ...”
Az önce gitmişti.
Sonra uğrarsınız.
Henüz işimiz bitmedi.
Artık buralara gelmeyeceğim.
Yarın geleceklermiş.
Okulu gelecek sene bitireceğim.
Kâmil dün akş> telefon etti.
Ayda bir uğrar buralara.
Toplantı iki saat sürdü.
İnsanların vefasızlığını geç anladım.
] “-leyin” eki sınırlı sayıda zaman zarfı yapar:
sabahleyin akşamleyin...
] “-lErİ” eki zaman isimlerine gelerek -iyelik anlamı taşımaksızın- “her ” anlamı katacak şekilde zaman zarfı yapar:
sabahları akşamları önceleri ikindileri...
] “-İn” eki de zaman isimlerine gelerek zaman zarfı yapar:
yazın kışın ilkin güzün...
] “-E -dE -dEn” ekleri ve bu eklerle birlikte bazı edatlar zaman zarfı yapar:
Yola çıktık; akşama geliriz sanırım.
Bayramlarda bütün aile bir araya toplanır.
Azıklarınızı geceden hazırlamıştım.
]Edat barındıran ve fiilin başlangıç ve bitiş zamanını bildiren zarflar edat tümleci olarak da değerlendirilebilir.
Sabahtan beri burada bekliyoruz.
Akşama kadar geri döner misin?
Günlerden beri yağmur yağıyordu.
Kar akşama kadar yağabilir.
]Zaman anlamı taşıyan zarf-fiiller ve zarf-fiil grupları da zaman zarfı olarak kullanılır:
Buraya gelmeden haber verin.
Bizi karşısında görünce şaşırdı.
Yaşadıklarını anlatırken gözleri yaşardır.
İstanbul’a geleli iki yıl oldu.
3. YÖN ZARFLARI
Tanımı
Yalın hâlde kullanılarak fiilin yönünü (failin yöneldiği yeri) belirten zarflardır:
Özellikleri
]Çoğu “–Erİ” ekiyle yapılmıştır.
“ileri geri beri doğru içeri dışarı aşağı yukarı.”
]Bu zarflar eksiz kullanılır. Yönelme bulunma ayrılma hâl ekleri getirilirse dolaylı tümleç olur. Hâliyle isim olarak kullanılmış olur. Aynı kelimeler sıfat olarak da kullanılabilir.
Ahmet içeriye girdi. (isim; dolaylı tümleç)
İlerisi çok güzel. (isim; özne)
İleri ülkeler daha demokratiktir. (sıfat)
Doğru söz aşağı yol yukarı kat geri hatlar... (sıfat)
Örnekler
Arkadaşlar içeri girer misiniz?
Sesi duyar duymaz aşağı indim.
Dışarı çıkmak için uğraşıyordu.
Arabayı biraz daha ileri park et.
Beri gel barışalım.
Bu yoldan geri dönülmez.
Düşmana doğru ilerlediler.
4. MİKTAR ZARFLARI
Tanımı
Fiillerin fiilimsilerin sıfatların ya da başka zarfların anlamlarını ölçü yönünden tamamlayan artıran azaltan zarflardır.
“en daha pek çok az biraz kadar denli gibi fazla...”
Özellikleri ve Örnekler
]Fiile veya sıfata sorulan “ne kadar?” sorusunun cevabıdır.
]Kendilerinden önceki ya da sonraki kelimeyle birlikte söze eşitlik üstünlük en üstünlük aşırılık karşılaştırma anlamları katar.
Benim kadar çalışırsan başarılı olursun. (eşitlik)
O da babası gibi yürüyor. (eşitlik benzerlik)
Cennet kadar güzeldi vatanımız. (eşitlik benzerlik)
Bu kadar çok çalışmak niye. (eşitlik)
Beş dakika kadar dinlenelim. (eşitlik yaklaşıklık)
Yemeği biraz fazlaca yemişim. (biraz: eşitlik; fazlaca: aşırılık)
Ayakkabısı azıcık dar geliyormuş. (eşitlik aza yakın)
Düne göre azıcık iyileşmiş. (eşitlik aza yakın)
] “en” kelimesi aşırılık en üstünlük anlamı verir:
En yakın arkadaşı benim. (en üstünlük; sıfattan önce)
En çok çalışan canlı karıncadır. (en üstünlük zarftan önce)
] “daha” kelimesi karşılaştırma üstünlük anlamları katar.
O senden daha çabuk bitirdi. (üstünlük; zarftan önce)
Daha güzel bir araba aldı. (üstünlük; sıfattan önce)
Not: “daha” kelimesi zaman ve “başka” anlamı da katabilir. “bir” kelimesiyle birlikte yineleme zarfı olur:
Songül daha telefon etmedi. (zaman zarfı henüz anlamında)
Buralara bir daha gelebilir miyiz? Yineleme zarfı
Hepsini aldınız daha ne istiyorsunuz? (“başka” anlamında)
] “çokça çok pek çok çok az gayet fazla fazlaca epey” kelimeleri aşırılık anlamı katar.
Bugünlerde çok az uyuyor.
Gayet çalışkan bir insandı.
Dergiyi çıkarmak için epey çalıştık.
Adem pek akıllı bir çocuktur.
Fazla okuyor gözleri bozulacak.
] “eksik seyrek sık” kelimeleri işin ne kadar sıklıkla yapıldığını belirtir:
Bugünlerde sık görüşüyoruz.
Parayı iki milyon eksik vermiş.
Eskisi gibi değil; seyrek uğruyor.
] “aşağı yukarı şöyle böyle” ikilemeleri “yaklaşık” anlamı katar.
Bursa’da aşağı yukarı bir ay kaldık.
Ankara’ya geleli şöyle böyle 9 yıl oldu.
5. SORU ZARFLARI
Tanımı
Eylemin anlamını soru yoluyla belirten zarflardır daha doğrusu diğer zarfları ve cümledeki zarf tümlecini bulmaya yarayan soru kelimeleridir.
Özellikleri ve Örnekler
]Diğer zarf çeşitlerinin çoğunun soru şekli vardır.
“ne zaman ne kadar nasıl niçin ne diye ne ne biçim nice ne denli”
]Soru cümlesi yapar:
Akş> eve kaçta gelirsin?
O nasıl konuşuyor öyle?
Siz ne biçim konuşuyorsunuz?
Daha ne kadar bekleyeceğiz?
Niçin bunları bana veriyorsun?
Bu saate ne gezip duruyorsunuz?
İşleri ne zaman bitireceksiniz?
]İçinde soru zarfı bulunan bütün cümleler soru cümlesi değildir:
Eve kaçta geleceğimi şimdiden söyleyemem.
Ne iyi insanlar bunlar...
Ne güzel söyledi.
6. GÖSTERME ZARFI
Bunu her dil bilgisi kitabı ayrı bir zarf olarak almaz. “işte” kelimesiyle yapılır.
İşte şimdi geliyorum.
Bak işte dinliyorum.
B. ZARFLARDA PEKİŞTİRME
Genellikle pekiştirme sıfatlarıyla ve ikilemelerle yapılır. Pekiştirmeli isimler de vardır ve onlar da zarf olarak kullanılır.
Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden.
Yüzü soğuktan mosmor olmuştu.
Yağmurda sırılsıklam ıslandılar.
Güpegündüz nereye gidiyorsun?
Soğuktan tortop yatıyor.
Evrakları paramparça mı getirecektin?
C. YAPI BAKIMINDAN ZARFLAR
Yapı bakımından zarflar basit türemiş birleşik ve öbekleşmiş olmak üzere dörde ayrılır.
1. BASİT ZARFLAR
Kök hâlinde olan ek almamış zarflardır:
“yarın gece geç dün pek az fazla sık iyi çok hiç sabah akş> [1] henüz...”
2. TÜREMİŞ ZARFLAR
Yapım ekiyle veya yapım eki gibi kullanılmış bazı çekim ekleriyle yapılmış zarflardır:
“sabırlı aylarca önce dostça sınıfça yiğitçesine erken sabahleyin kışın ilkin ileri soğuk içeri dışarı aptalca mosmor sanıyorum kaçta koşarak okumadan gelince şimdilerde...”
3. BİRLEŞİK ZARFLAR
Birden fazla kelimenin bir araya gelip kaynaşarak oluşturdukları zarflardır:
“bugün biraz böyle şöyle birdenbire niçin ilk önce nasıl...”
4. ÖBEKLEŞMİŞ ZARFLAR
Birden fazla kelimenin farklı yollarla (ikileme edat grubu zarf-fiil grubu) bir araya gelerek oluşturdukları zarflardır:
“hemen hemen gece gündüz er geç ikide bir aşağı yukarı hemen şimdi kırk yılda bir öğleden sonra arada sırada yana doğru az çok -den sonra -e dek bazı bazı şöyle böyle üç aşağı beş yukarı doğru dürüst okuma sırasında geldiği zaman...”
Paylaş