YAPIM EKLERİ

¶Yapım ekleri mevcut kelimelerden (isim ve fiil köklerinden) farklı ve yeni anlamlı kelimeler türetmeye yarayan eklerdir. [10]

Nesneleri karşılayan isimlerle hareketleri karşılayan fillerin kökleri farklıdır [11]:
Gel-(-mek-dim -miş...)
Baba(-m -lar -dan)

Birbirine yakın olan nesne ve hareketlere ait kelimeler aynı kökten türeyen kelimelerdir. ¶ Bu bakımdan türemiş kelimelerin kökleriyle mutlaka bir anlam ilişkileri olmalıdır:
baş baş-la- baş-ar- baş-ar-ı
sev- sev-il- sev-dir sev-in sev-inç sev-gi
göz göz-lük göz-cü göz-cü-lük göz-lük-çü-lük...

Yapım ekleri isim ve fiil köklerine gelerek yeni isimler ve filler türetirler. bu ekler kökten hemen sonra gelirler. ¶ Çekim ekleri yapım eklerinden sonra gelir [12]:
bil-gi-ler bil-dir-di;
göz-le-meliyim göz-lük-ten...

Bu türemiş kelimelerden de tekrar yeni kelimeler türetilebilir:
bil-gi-libil-dir-i
göz-lük-çü göz-lük-çü-lük...

Bu bakımdan yapım eklerini iki başlık altında inceleyebiliriz:

İsim yapan yapım ekleri: İsimden isim yapan ekler ve Fiilden isim yapan ekler
Fiil yapan yapım ekleri: İsimden fiil yapan ekler ve Fiilden fiil yapan ekler

1. İSİM YAPAN YAPIM EKLERİ

İsim veya fiil kök ve gövdelerinden yeni isimler türeten eklerdir. Türkçemizde sıkça kullanı> yapım ekleri şunlardır:

a. İsimden isim yapan ekler

-lİk
Yer isimleri yapar:
kömürlük kitaplık tuzluk odunluk ağaçlık zeytinlik çöplük...

Alet ve araç isimleri yapar:
başlık kulaklık gecelik gözlük önlük...

Topluluk isimleri yapar:
gençlik insanlık Türklük...

Soyut isimler yapar:
gençlik insanlık Türklük çocukluk hanımlık kardeşlik Müslümanlık kulluk erkeklik bilgelik...

Sınırlama ayırma ölçü tahsis anlamı taşıyan isimler yapar:
bayramlık kışlık akşamlık gömleklik hediyelik ömürlük haftalık aylık...

Sıfatlara [13] gelerek durum bildiren isimler yapar:
iyilik güzellik küçüklük...

Meslek isimleri yapar:
öğretmenlik doktorluk veterinerlik [14] eczacılık arıcılık demircilik kılavuzluk rehberlik...

Bu ekle türetilen ekler sıfat olarak da kullanılabilirler. İsimle sıfat arasında tür farkı olduğu için bu yönde soru sorulabilir:
kışlıklar kışlık odun;
günlüğüm günlük masraf;
elbiselikler elbiselik kumaş;
turşuluklar turşuluk biber;
kiralıktan kiralık daireden
satılıklar satılık arsalar...

-cE
Dil isimleri yapar:
Türkçe Almanca Arapça Farsça..

Yer isimleri yapar:
Çatalca Yenice Çamlıca Taşlıca Ilıca...

Hayvan ve bitki isimleri yapar:
delice karaca kokarca yumuşakça...

-cİ [15]
İsim sıfat zarf türetir:
sanatçı kiracı inşaatçı yolcu çaycı şakacı duacı milliyetçi Türkçü halkçı sözcü tiyatrocu kemancı...
gazeteci çocuk şakacı insan...
akılcı (davranmak) Atatürkçü (geçinmek)

-lİ
Soyut ve somut isimler ve sıfat türetir. Özel isimlere getirildiğinde kesme işaretiyle ayrılmaz.

Kişinin nereli olduğunu bildirir:
Ankaralı Konyalı köylü kentli...

Bir şeyin içinde daha çok ne bulunduğunu bildirir:
Tuzlu şekerli acılı tozlu...

Soy devlet bildirir:
Osmanlı Karahanlı Selçuklu...

Durum (medenî hâl) bildirir:
Sözlü evli nişanlı...

Renk bildirir; ikileme kurar:
Mavili yeşilli kırmızılı allı yeşilli sarılı kırmızılı...

Kişinin sahip olduğu özelliği bildirir:
Bilgili tecrübeli akıllı görgülü saygılı kültürlü akıllı uslu...

Diğerleri:
Gönüllüler gönüllü (kişiler)...
İrili ufaklı kadınlı erkekli...

-sİz
-li ekinin olumsuzunu yapar. Ama –li ekini almış her kelimenin –siz ile olumsuzu yapılmaz:
akıllı X akılsız doğru
bilgili X bilgisiz doğru
nişanlı X nişansız yanlış
köylü X köysüz yanlış
mavili X mavisiz yanlış

İsim sıfat ve zarf türetir:
Korkusuz (çocuk) akılsız susuz (topraklar) tatsız güçsüzler ölümsüz eşsiz yersiz yurtsuz (kaldım) kimsesiz tarafsız (davranmalı)...

-ki [16]
Zaman ve yer bildiren kelimelerden sıfat yapar. Bu sıfatlar isimleşebilir. –ki ve –kü şekillerinde kullanılır.
bugünkü (maç) akşamki (fırtına) geceki (soğuk) bugünkünü yarınkinden...

Yer bildiren kelimelerde –de hâl ekiyle birlikte kullanılır:
Aşağıdaki (sorular) aşağıdakiler sınıftaki (öğrenciler) sınıftakiler raftaki (eşyalar) yuvadaki (yavrular)...

-tİ
Yansımalardan isim türetir:
çıtır-tı cızır-tı şakır-tı şıkır-tı homur-tu gıcır-tı patır-tı

Diğer ekler:

-e: göze (kaynak)...
-Cİl: etçil otçul insancıl evcil bencil ölümcül...
-Daş: vatandaş yurttaş gönüldaş anlamdaş meslektaş...
-gil: Aligil Yaşargil ancamgil...
-leyin: geceleyin akşamleyin sabahleyin gündüzleyin...
-ncİ: birinci üçüncü sonuncu...
-Er: üçer beşer yedişer dörder altışar...
-Cİk: gelincik kızılcık elmacık kulakçık karıncık...


b. Fiilden isim yapan ekler

Fiil kök ve gövdelerinden isim türetirler.

Mastar ekleri:

-mEk
Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir. Fillerin isimlerini türetir. Bu yüzden bu eklere isim-fiil (mastar) eki; bu kelimelere de isim-fiil (mastar) denir.
gel-mek oku-mak ye-mek iç-mek çalış-mak...

Bu ek kalıplaşarak kalıcı nesne isimleri de türetebilir; bunlar isim-fiil değil doğrudan isimdirler:
yemek çakmak ekmek ilmek kaymak

-mE
-mEk eki gibidir. Ama –mEk kullanı> her yerde –mE kullanılamaz. Bu ek de bütün fiil kök ve gövdelerine gelerek; onlardan fiil ismi türetir (isim-fiil yapar):
başlama okuma yazma nakletme hasta olma danışma [17] sevme inanma...

Bu ek de –mEk gibi kalıcı nesne isimleri yapar:
Asma (yaprağı) bölme (işlemi) danışma (memuru) dondurma (külâhı) kavurma işletme bağlama (:saz)...

Bu ek niteleme sıfatı da türetir:
Karma (liste) süzme (yoğurt) yazma (eser) saçma (bir fikir) yapma (çiçek) asma (köprü) asma (kat)...

-İş
Bu da mastar ekidir. Diğerleri gibi bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir. Kalıcı nesne isimleri yapabilir:
Gülün açılış-ını seyret.
Kapının kapanış-ı çok ses çıkarıyor.
Adam oturuş-undan bellidir.
seziş biliş alış veriş anlayış...

Kalıcı nesne isimleri:
Bu görüşü benimsemedim.
Bir buluş yapmış ki sorma
Alış verişe çıkacağız.
Sende hiç anlayış yok mu?...
Çıkış ne taraftaydı?

Sıfat-fiil ekleri:

Sıfat-fiil ekleri de mastar ekleri gibi fiilden isim ve sıfat yapan işlek eklerdir:

-En:
Fiili yapanı edeni bildirir. İsim ve sıfat yapar:
Gülen bakan gelen giden gezen yazan bozan çalışan kazanan...

-Esİ
Sıfat ve isim yapar:
Ölesi-m gelir
Yok olası adam kırılası eller
Öpülesi geberesi ölesi bakılası...

-mEz
Olumsuzluk bildirir. –°r’nin olumsuzunu yapar ama her zaman değil:
Çıkmaz sokak olmaz iş yaramaz çocuk bilinmez yerler...
Yılmaz korkmaz çıkmaz...
Ne geçmez zamanmış!

-°r
İsim ve sıfat yapar:
Okur yazar yazar kasa bilir kişi gelir gider keser güler yüz...

-dİk
İsim ve sıfat yapar:
Tanıdıklar tanıdık kişiler olmadık iş beklenmedik bir anda sevin-diğ-imiz...

-EcEk
İsim ve sıfat yapar:
alacak(lı) yakacak yiyecek giyecek içecek(lerimiz) gelecek zaman içecek su akacak kan gelecek(ten haber ver-) olacak iş mi?...

-mİş
İsim ve sıfat yapar:
Geçmiş çok bilmiş okumuş çocuk dolmuş yemiş...

Diğer ekler:

-İm
Eklendiği fiille ilgili hâl durum iş ifade eder. O işle ilgili o işten doğan varlık eşya yer isimleri yapar.
Alım satım atım yatırım seçim ölüm yıkım verim biçim giyim kuş> takım kavram üretim bölüm çözüm uyum çekim (bir) yudum (su) ...

-Gİ
Fiilin bildirdiği hareketle ilgili çeşitli nesneleri karşılayan isimler yapar:
Sevgi saygı görgü bilgi duygu örgü sergi vergi övgü algı tutku uyku biçki baskı içki atkı keski...

-Gİn
Anlama büyüme ve aşırılık katar; yapanı olanı bildirir; yapı> nesneyi veya işi karşılar. Sıfat isim ve zarf türetir:
Dalgın azgın kızgın kırgın salgın baygın bilgin ergin bezgin durgun olgun soygun vurgun baskın seçkin pişkin yetişkin tutkun küskün...
Keskin sirke olgun davrandı soygun yapılmadı...

-İ
İsim ve sıfat türetir:
Yazı sıkı yapı ölü korku batı gezi bölü koşu doğu artı tartı sürü örtü çeki duru sayı...
Korkunun ecele faydası yok.
Doğuyu batıyı karıştırdık.
Ölü balıklar suyun yüzündeydi.
Yurdun batı tarafı soğuyacak.

-İcİ [18]
Çokluk aşırılık devamlılık bildirir; -En sıfat-fiil eki gibi failin niteliğini bildirir. Sıfat isim ve zarf yapar:
Kalıcı vurucu bilici alıcı satıcı dinleyici görücü bakıcı yırtıcı geçici kurucu yüzücü gidici öğren(i)ci dilen(i)ci...
Eskiden iyi yüzücü imiş.
Okuyucu sayısı günden güne artıyor.
Bunlar üzücü hareketler.
Satıcı kadınlar dolaşıyorlar.
Pek yırtıcı görünüyor/davranıyor.

-k
Fiilde bildirilen harekete uğramış olan veya o hareketten ortaya çıkmış nesneleri karşılayan isimler yapar; bunlar sıfat ve zarf olarak da kullanılır:
Açık kapı çürük diş karışık işler
hava soğuk
açık konuşur
bölük toplandı...

-kEn
İsim ve sıfat yapar:
Çalışkan üretken alıngan atılgan...

-tİ: kızartı karartı bağırtı...
-Ek: konak durak yatak dönek ürkek korkak bıçak...
-ç: inanç sevinç usanç...
-ntI: alıntı akıntı söylenti toplantı yaşantı sarsıntı
-e: dize süre
ù

2. FİİL YAPAN YAPIM EKLERİ

Bu ekler isim ve fiil kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:
göz→göz-le(mek)
bilgi-→bilgi-len(mek)-dir(mek)
sev-→sev-dir(mek)
bildir-→bildir-il(mek)

Fiil yapan ekler isime veya fiile getirilişine göre ikiyte ayrılır:

İsimden fil yapan ekler
Fiilden isin yapan ekler

a. İsimden fiil yapan ekler

Bu ekler isim kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:
İsim-len-dir-
Ad->-dır
İki-le-
Durgun-laş-

En çok kullanı> isimden fiil yapan ekler şunlardır:

-lE
Çok kullanışlı bir ektir. Birçok isimden fiil yapabilir:
Baş-la- suç-la su-la taş-la- av-la- kış-la- çın-la- in-le- ter-le- gece-le- hafif-le- karış-la- kurşun-la- perçin-le- yuvar-la-...

-El
Genellikle sıfatlardan fiil yapar:
Çoğ-al- dar-al- az-al- boş-al- düz-el- dik-el-...

-l
Bazı sıfatlardan oluş filleri yapar:
Kısa-l- doğru-l- sivri-l- duru-l- ince-l-...

-E
Fazla işlek değildir:
Yaş-a- kan-a- boş-a- tün-e- oy(u)n-a-...

-°r
Daha çok renk isimlerinden sonra gelir:
Kara-r- yaş-ar- boz-ar- ağ(k)-ar- sar(ı)-ar- mor-ar-...

-dE
Yansımalara getirilir:
Çıtır-da- şırıl-da- horul-da- fısıl-da- gürül-de-...

-msE
Fazla işlek değildir:
Az-ı-msa- küçü-mse- ben-i-mse- öz-ü-mse- kötü-mse-...

-sE
Fazla işlek değildir:
su-sa- garip-se- önem-se- mühim-se-...

-lEş [19]
Bazı isimlere getirilir:
Sert-leş- taş-laş- kötü-leş- iyi-leş- katı-laş- sağlam-laş-...

-lEn
Bir şeye sonradan sahip olma anlamı katar:
Ev-len- can->- hoş->- us->- iç-len- dert-len-...

b. Fiilden fiil yapan ekler

Fiil kök ve gövdelerine getirilerek fiil gövdesi türeten eklerdir:

-t
Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişliliğini artırır (ettirgen yapar). Genellikle ünlüyle biten fiillere gelir:
Yürü-t- acı-t- ak-ı-t- oku-t- anla-t- ağla-t- ara-t- kızar-t-...

-°r
Çatı ekidir. “-t” ile aynı görevdedir; oldurganlık ve ettirgenlik görevi vardır. genellikle ünsüzle biten fiillere gelir:
Çık-a-r- kop-a-r- kaç-ı-r- uç-u-r- bat-ı-r- düş-ü-r- iç-i-r-...

-Dİr
Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişlilik derecesini artırır (ettirgen yapar):
Yaz-dır- sor-dur- aç-tır- çiz-dir- sök-tür- as-tır- koş-tur-...

-l
Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiil yapar:
At-ı-l- soy-u-l- yaz-ı-l çiz-i-l- ay(ı)r-ı-l- gid-i-l-...

-n
Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiiller yapar:
Başla-n- tara-n- yıka-n- bil-i-n- sil-i-n- sür-ü-n- taşı-n- al-ı-n-...

-ş
Çatı ekidir; işteş fiil yapar:
Döv-ü-ş- at-ı-ş- tart-ı-ş- gör-ü-ş- uç-u-ş- bekle-ş- it-i-ş- selâmla-ş-...

-ElE
Devamlılık anlatı> işin art arda yapıldığını bildirir:
Kov-ala- it-ele- silk-ele- dur-ala- tep-ele-...


III. YARDIMCI ÜNLÜLER ve YARDIMCI ÜNSÜZLER

A. YARDIMCI ÜNLÜLER

B. YARDIMCI ÜNSÜZLER

Zamir “n”si

Bazı şahıs zamirleri isim hâl eklerini aldığı zaman araya giren ünlüye zamir “n”si denir.
o-n-a o-n-dan o-n-u