Foruminci.net

Teşekkür Teşekkür:  0
Beğeni Beğeni:  0
Beğenmedim Beğenmedim:  0
Gösterilen sonuçlar: 1 ile 2 ve 2

Konu: Türkçede ses Olayları

  1. #1

    www.foruminci.net

    MeY - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik tarihi
    23.02.2009
    Bulunduğu yer
    sözün bittiği yer..
    Mesajlar
    30.861
    Post Thanks / Like
    Blog Girişleri
    90
    Mentioned
    14 Post(s)
    Tecrübe Puanı
    1000

    Standart Türkçede ses Olayları

    Türkçede ses Olayları

    Kelimelerde zamana ve sahaya bağlı olarak sürekli değişmelerin gelişmelerin olması dilin canlılığının bir göstergesidir. Dil durağan değil dinamik bir yapıya sahiptir. Dilin söz varlığını oluşturan kelimelerdeki sesler heceleri ve kelimeleri oluştururken tarihî süreç içerisinde düşerler yer değiştirirler türerler başka seslere benzerler. İşte bütün bunlar ses olayları başlığı altında incelenir. Dilde ses olayları çeşitli sebeplerden kaynaklanır. Bunlardan başlıcaları aşağıda özetlenmiştir:
    Ses olaylarının sebepleri

    a) Dilin ses özellikleri: Türkçede kelime sonunda b c d g sesleri olmadığı için Arapça kitâb kelimesi Türkçeye kitap şeklinde geçmiştir. Uzun ünlü olmadığı için de â ünlüsü kısalarak normal a’ya dönüşmüştür.

    b) Başka seslerin etkisi: Bazı sesler yanlarındaki diğer seslere etki ederek onları kendilerine benzetirler değiştirirler. Meselâ anbar kelimesindeki b sesi yanındaki n’ye etki ederek onu kendisi gibi dudak ünsüzü olan (m) yapmıştır. Böylece kelime ambar şekline dönüşmüştür.

    Yaşıl kelimesinin yeşil’e dönüşmesinin sebebi y ve ş seslerinin inceltici etkisidir.

    c) Vurgu: Türkçede orta hece vurgusu genellikle zayıf olduğu için bu hecedeki ünlüler bazen daralır bazen de düşerler: Tasarıla> tasarla besileme> besleme yalınız > yalnız vb. gibi.

    ç) Zayıf sesler: ğ h ı l n r y z sesleri zayıf sesler olduğu için bazı ses olaylarına sebep olurlar: ağabey > âbi hastahane > hastane pek iyi > peki bir daha> bi daha soğan> soan uğur> uur ınanmak > inanmak.

    d) Söyleyiş güçlüğü ve kakofoni: Bazı seslerin yan yana gelmesi söyleyiş güçlüğüne veya kakofoniye sebep olur. Bu durumda bazı ses olayları olur: büyükcek > büyücek küçükçük > küçücük ufakcık > ufacık.
    Ses olaylarının sebebini dildeki en az emek yasasına bağlamak mümkündür.

    1. Ses türemeleri

    Ünlü türemesi ve ünsüz türemesi şeklinde görülür:

    a) Ünlü türemesi

    Genellikle alınma kelimelerde görülen bu ses olayına Türkçe kelimelerde de rastlamak mümkündür. Ünlü türemesi kelimenin başında ortasında veya sonunda olabilir: station > istasyon scala > iskele limon > ilimon Recep>İrecep; tren > tiren kral > kıral spor > sipor; akl > akıl ömr > ömür; bircik > biricik giderkene.

    b) Ünsüz türemesi

    İki şekilde görülür. Birincisinde ünlüyle biten kelimeye ünlüyle başlayan bir ek getirileceği zaman bu iki ünlü arasında yardımcı bir ünsüz ( y n) türer: bilgi-y-e Ali-y-i sevdi – y – di soru – y - u; bu-n-u şu-n-u evi-n-e.

    İkincisi -daha çok ağızlarda- ünlüyle başlayan kelimelerin başında y h ünsüzlerinin türemesi şeklinde görülür: avlu>havlu ayva>hayva elbet>helbet ücra>hücra örümcek>hörümcek; ıldız>yıldız ırak>yırak inmek>yinmek.
    2. Ünsüz ikizleşmesi

    Kelime içinde bir ünsüzün iki defa söylenerek ikizleşmesi olayıdır. Daha çok ağızlarda görülür: yeddi sekkiz dokkuz eşşek; bilemedim> bilemmedim sakız>sakkız; anne (<ana) elli (50) (<elig).

    Ünsüz ikizleşmesi ünsüz türemesinin özel bir türü olarak da değerlendirilebilir.
    3. Ses düşmeleri

    Kelimedeki bir veya birkaç sesin dilin ses özelliklerinden kaynaklanan sebeplerle düşmesi olayıdır. Kaybolan sesin kelimedeki yerine göre ve kaybolma şekline göre aşağıdaki şekillerde incelenirler:

    a) Ön ses düşmesi: ısı+cak > sıcak.

    b) Orta hece ünlüsünün düşmesi

    Orta hecenin vurgusuz olması sebebiyle özellikle ğ r y z zayıf ünsüzlerinin yanındaki ünlünün düşmesi olayıdır: ağızı > ağzı boyunum> boynum buradan > burdan buyuruk > buyruk dirilik > dirlik gazete > gazte kıvırım > kıvrım oğulu > oğlu satılık > satlık yalınız > yalnız yanılış > yanlış.

    c) Ünsüz düşmesi

    Seslerin birleşmesi sırasında söyleyiş güçlüğü veya zayıf sesler (g h n l r y z) sebebiyle bir ünsüzün düşmesi olayıdır: küçük+çük > küçücük ufak+rak > ufarak; kağan > kaan soğan > soan soğuk > souk uğur > uur; yapurgak > yaprak; çift > çif bir daha> bi daha geliyor > geliyo.

    ç) Hece düşmesi

    Peş peşe gelen ve sesleri birbirine benzeyen hecelerden birinin düşmesidir: alıyor (<ala yorır) başlayım (<başlayayım) budur (<bu durur) pazartesi (<pazar ertesi) söyleyim (<söyleyeyim).

    d) Tekleşme

    Genellikle alınma kelimelerdeki aynı cinsten ve yan yana bulunan iki ünsüzden birinin dilin ses özelliğine uyarak düşmesidir:Edebiyyat > edebiyat hammâl > hamal kemmiyyet > kemiyet medeniyyet >medeniyet.

    e) Ünlü birleşmesi

    İlki ünlüyle biten ikincisi ünlüyle başlayan ve her zaman birlikte kullanılan birleşik kelimelerde peş peşe gelen ünlülerin kaynaşarak bir ünlü hâline gelmesiyle ortaya çıkan ses olayıdır: bulamaç (<bulama+aş) cumartesi (<cuma+ertesi) Delorman (<Deli orman) kahvaltı (<kahve+altı) nasıl (<ne+asıl) niçin (<ne+için).

    f) Hece kaynaşması

    ğ h y zayıf ünsüzleri bazen iki ünlü arasında eriyerek kaybolur kalan iki ünlü kaynaşarak tek ünlü olur. Dolayısıyla bir hece eksilmiş olur: âb (< ağabey) ayol (< ay oğul) eczâne (< eczâhâne) eyvallah (< eyi vallah) pastane (< pastahâne) peki (< pek iyi).
    4. Yer değiştirme (göçüşme)

    Kelimedeki iki ünsüzün yer değiştirmesi şeklinde ortaya çıkan ve ağızlarda çok görülen bir ses olayıdır: gibi-bigi cereyan-ceyran çömlek-çölmek ekşi-eşki gömlek-gölmek ileri-ireli kibrit-kirbit kirpi-kipri kirpik-kiprik köprü-körpü lânet-nalet memleket-melmeket Meryem-Meyrem ödünç-öndüç öğrenmek-örğenmek sarımsak-samırsak toprak-torpak yalvarmak-yavralmak yüksek-yüsgek. Bu örneklerde birinci şekiller doğru ikinciler yanlıştır.
    5. Benzeşme (asimilasyon)

    Kelime içinde bir araya gelen seslerden birinin diğer sesi kendisine benzetmesi demek olan benzeşme Türkçede çok görülen ses olaylarından biridir. Benzeşme yan yana gelen sesler arasında olabileceği gibi uzakta olan sesler arasında da mümkündür.

    Türkçenin ses kurallarının çoğu benzeşmeyle yakından ilgilidir. Bunlardan en önemlileri ses uyumlarıdır. (Ses uyumları konusu yukarıda anlatıldığı için burada tekrar edilmeyecektir.)

    Benzeşme çeşitli şekillerde görülür:

    a) İlerleyici benzeşme

    Önceki ünsüzün sonraki ünsüzü kendine benzettiği benzeşmedir: anlamak > annamak bunlar> bunnar karanlık > karannık nişanlı > nişannı samanlık > samannık yazsınlar > yazsınnar.

    b) Gerileyici benzeşme

    Sonraki ünsüzün önceki ünsüzü kendine benzetmesi olayıdır: birlikte > billikte gözsüz > gössüz kalmazsa > kalmassa tarla > talla terli > telli türlü> tüllü.

    c) Oluşum noktası benzeşmesi

    Kelime içinde yan yana bulunan ünsüzlerden birinin diğerini kendi oluşum noktasına çekmesi olayıdır: Anbar onbaşı çarşanba penbe perşenbe kelimelerindeki b dudak ünsüzü yanındaki n’yi kendi oluşum noktasındaki bir diğer dudak ünsüzü olan m’ye çevirerek kelimelerin ambar ombaşı çarşamba pembe perşembe şekline dönüşmesine sebep olmuştur.
    6. Ses değişmeleri

    Bir sesin başka bir sese dönmesiyle ilgili ses olayları aşağıda sıralanmıştır:

    a) Orta hece ünlüsünün değişmesi

    Orta hecenin vurgusuzluğu ve y sesinin zayıflığı sebebiyle orta hecedeki geniş ünlünün daralması olayıdır: başlıyor (<başla-yor) diyor(<de-yor) gülmüyor (<gülme-yor) yiyor(<ye-yor).

    b) Sedalılaşma (yumuşama)

    Kelime sonunda iki ünlü arasında kalan p ç t k sedasız seslerinin sedalılaşarak b c d ve g’ye dönmesidir: çorap+ı > çorabı genç+i > genci kanat+ı > kanadı konak+a > konağa.

    Tek heceli kelimelerin çoğunda ve sedalılaşma olduğunda anlamı değişecek kelimelerde yumuşama olmaz: atı haçı saça suçu otu.

    c) Aykırılaşma

    Birbirine benzeyen veya aynı olan iki ünsüzden birinin başkalaşmasıdır: ahçı (<aşçı)*; aktar (<attâr) muşamba (<muşamma).Türkçede ikiz ünlü (şedde) bulunmadığı için alınma kelimelerdeki ikiz ünlüden biri değişmiştir.

    Bunların dışında da ses değişiklikleri vardır: inmek - enmek demek –dimek yemek - yimek (e - i); börek - bürek büyük – böyük güzel - gözel (ö - ü); kuş - guş koyun - goyun (k - g) parmak - barmak pastırma - basdırma (p - b); ben - men binmek - minmek boncuk - muncuk (b - m); ögmek - öğmek - övmek dögmek - döğmek - dövmek (g-v); kogmak-koğmak-kovmak (ğ-v); tag>dağ.

    Yukarıda sıralanan ses olaylarından bazıları ağız özelliklerinden kaynaklanır ve sadece söyleyişle ilgilidir. Bu kelimelerde görülen ses olayları yazı diline yansıtılmaz. Konuşma diliyle yazı dilinin birbirine mümkün olduğu kadar yaklaştırılması söyleyişe ait bu özelliklerin kültür diline ortak dile taşınmamasıyla sağlanacaktır.

    Türkçenin ses özellikleri iyi bilinmekle herhangi bir kelimenin Türkçe olup olmadığı kolaylıkla ayırt edilebilir. Ana dile sahip çıkma bilinciyle anlamdaş kelimelerden Türkçe olanları seçmek de kolaylaşır. Ses ve yapı özelliklerine göre Türkçe olan kelimeler kullanmaya özen gösterilmelidir.

    Uyarılar:

    1. Dildeki bu ses olaylarından sadece söyleyişte kalanlarla yazı diline geçenler arasındaki farklara dikkat ediniz: ombaşı - onbaşı Istambul - Istanbul gelcekler - gelecekler barmak - parmak bilmeyor - bilmiyor vb. örneklerde olduğu gibi.

    2. Ses özellikleri ve ses olaylarının kelimelerin imlâsıyla doğrudan ilgili yönlerine bilhassa dikkat edilmelidir: trend - tirend spor - sipor uğur - uur biçki - biçgi içki - işgi gazete - gaste / gazte memleket - melmeket eczahane - eczane sütçü - südcü işçi - içci çift - çif gibi örneklerde önce yazılanlar doğru sonrakiler yanlıştır.
    3. babası altışar gibi örneklerdeki s ş ünsüzleri koruyucu ünsüz (yardımcı ses) değildir.





  2. #2
    Üye Hayatın Anlamı - ait Kullanıcı Resmi (Avatar)
    Üyelik tarihi
    08.01.2011
    Mesajlar
    25
    Post Thanks / Like
    Mentioned
    0 Post(s)
    Tecrübe Puanı
    20

    Standart

    Teşekkürler...

    Güzel Gören Güzel DüşünürGüzel düşünen hayatından lezzet alır
    BEDİÜZZAMAN SAİD NURSİ

Bu Konudaki Etiketler

Yetkileriniz

  • Konu Acma Yetkiniz Yok
  • Cevap Yazma Yetkiniz Yok
  • Eklenti Yükleme Yetkiniz Yok
  • Mesajınızı Değiştirme Yetkiniz Yok
  •  

  • Şikayet, Telif hakları ve Yasal bildirimler için tıklayın.
  • .

    İletişim: [email protected]