Türkçede İsim ve Fiil Çekimleri
Birleşik Çekim
Birleşik çekim iki çekimli fiilin ek-fiil aracılığıyla birleştirilmesinden ibarettir. Ek-fiil kip eklerinden sadece görülen geçmiş zaman öğrenilen geçmiş zaman ve şart kipinin ekini aldığı için fiillerin birleşik çekimi ek-fiilin çeki*miyle sınırlıdır.
Fiillerin birleşik çekimlerini basit çekimlerden ayırmak için görülen geçmiş zaman ekiyle yapılan birleşik çekime hikâye öğrenilen geçmiş zaman ekiyle yapılana rivayet şart kipinin ekiyle yapılana şart adı verilir. Birleşik çekimin adlandırılmasında önce asıl fiilin kipi sonra ek-fiilin kipi söylenir: geniş zamanın hikâyesi gelecek zamanın şartı dilek-şart kipinin rivayeti gibi.
Fiillerin birleşik çekimlerinde günümüzde i- ek-fiili çoğunlukla düşü*rülür kip ekleri ünlü ve ünsüz uyumlarına uyar:
öğren - ecek i- di – m > öğren ecek ti m 1. fiil + 1. kip eki + 2. fiil + 2. kip eki + kişi eki
Fiillerin birleşik çekimi aşağıdaki düzende yapılır:
hikâyesi için -di
Fiil kökü + basit kip eki + rivayeti için -miş + kişi eki (veya gövdesi)
şartı için -sa
yaz mış tı k çalış acak mış sın öğren ir se niz Not: Daha fazla örnek için 191. sayfadaki fiil çekimi çizelgesini inceleyiniz.
Birleşik Kipler
HİKÂYE BİRLEŞİK ZAMANI
Asıl fiil kipinin gösterdiği eylemin görülen geçmiş zamanda olduğunu anlatmada hikâye etmede kullanılır. Basit kipteki fiile ek-fiilin görülen geçmiş (hikâye) zamanını gösteren -dı -di -du -dü; -tı -ti -tu -tü ekinin getirilmesiyle yapılır. Emir kipi dışındaki bütün kiplerin hikâye biçimi vardır: uğraştıydım sevinmiştin usanıyordun üzülecektiniz saklanırdık görseydim çalışmalıydınız bileydin.
RİVAYET BİRLEŞİK ZAMANI
Basit kipteki fiile ek-fiilin öğrenilen geçmiş zaman eki –mış -miş -muş -müş’ün getirilmesiyle yapılır. Rivayet biçimiyle hikâyedeki gibi bir zaman bildirilmez. Buradaki ek anlatma nakletme sonradan farkına varma işlevini yerine getirir.
Görülen geçmiş zaman ve emir kipi dışında bütün kiplerin rivayeti vardır: sevinmişmiş yoruluyormuşsun yönetecekmişsiniz öğrenirmişim kaçsaymışsın görüşmeliymişsiniz soraymışım.
Öğrenilen geçmiş zamanın rivayetinde -mış ekinin arka arkaya söylenmesi kulağa hoş gelmediği için çoğu zaman cümlenin düzeninde değişiklik yapılarak bu biçim kullanılmaz. Ancak söze küçümseme veya alay anlamı katılacaksa bu biçim özellikle kullanılır: Sınava çalışmışmış da ezberlemişmiş de.
Son zamanlarda söze güya espri katma amacıyla varsayım ifadesinde de bu kip kullanılmaktadır. Fakat bu güzel bir anlatım değildir: Matematikten 95 aldım dermişim. Toplantıya ben katılmıyormuşum.
ŞART BİRLEŞİK ZAMANI
Şart birleşik zamanı basit fiil kiplerine ek-fiilin şart biçimi (-sa -se) getirilerek yapılır. Basit fiil kiplerinin gösterdiği eylemi şart biçiminde ifade eder. Şart kipi istek kipi ve emir kipinin şart birleşik zamanıyla çekimi yoktur. Gereklilik kipinin şartı ise çok az kullanılır: beklediysem bölmüşsen biliyorsanız ağlayacaksak gezerseniz güzelleşmeliyse.
KATMERLİ BİRLEŞİK ÇEKİM
Hikâye ve rivayet birleşik çekimine giren fiillerin tekrar ek-fiille şart biçiminde çekimlenmesiyle katmerli birleşik kipler oluşturulur. Bunlar hikâyenin şartı ve rivayetin şartı olarak adlandırılır: yoruldu idiysem gecikmiş idiysen güceniyor idiyse konuşacak idiysek inanır idiysek okumalı idiyseniz (hikayenin şartı); duymuş imişsem dinliyor imişsen yazacak imişse istenir imişsek öğrenmeli imişseniz ( rivayetin şartı) gibi. Ancak bu kullanımlar çok seyrektir
BİRLEŞİK KİPLER-di’li geçmiş zamanın hikâyesiHİKÂYE KİPİ
Yazdıydımyazdıydınyazdıydı vd.
-miş’li geçmiş zamanın hikâyesi
Gelmiştimgelmiştingelmişti vd.
Şimdiki zamanın hikâyesi
Okuyordum okuyordun okuyordu vd.
Gelecek zamanın hikâyesi
Öğrenecektim öğrenecektin öğrenecekti vd.
Geniş zamanın hikâyesi
Severdim severdin severdi vd.
Dilek-şart kipinin hikâyesi
Çalışsaydım çalışsaydın çalışsaydı vd.
Gereklilik kipinin hikâyesi
Almalıydım almalıydınalmalıydı vd.
İstek kipinin hikâyesi
Bileydim bileydin bileydi vd.
Emir kipinin hikâyesi
YOK
-di’li geçmiş zamanın rivayeti
RİVAYET KİPİ
YOK
-miş’li geçmiş zamanın rivayeti
Bilmişmişim bilmişmişsin bilmişmiş vd.
Şimdiki zamanın rivayeti
Görüyormuşum görüyormuşsun görüyormuş vd.
Gelecek zamanın rivayeti
Duracakmışım duracakmışsın duracakmış vd.
Geniş zamanın rivayeti
Yazarmışım yazarmışsın yazarmış vd.
Dilek-şart kipinin rivayeti
Sorsaymışım sorsaymışsın sorsaymış vd.
Gereklilik kipinin rivayeti
Okumalıymışım okumalıymışsın okumalıymış vd.
İstek kipinin rivayeti
Gideymişimgideymişsingideymiş vd.
Emir kipinin rivayeti
YOK
-di’li geçmiş zamanın şartıŞART KİPİ
Güldüysem güldüysen güldüyse vd.
-miş’li geçmiş zamanın şartı
Bakmışsam bakmışsan bakmışsa vd.
Şimdiki zamanın şartı
Seviyorsam seviyorsan seviyorsa vd.
Gelecek zamanın şartı
Arayacaksam arayacaksan arayacaksa vd.
Geniş zamanın şartı
Açıklarsam açıklarsan açıklarsa vd.
Dilek-şart kipinin şartı
YOK
Gereklilik kipinin şartı
Dinlemeliysem dinlemeliysendinlemeliyse vd.
İstek kipinin şartı
YOK
Emir kipinin şartı
YOK
Paylaş