Türkiye’de döviz işlemleri ile ilgili olarak 1930 yılında yayınlanan 17 sayılı karar 29 Aralık 1983 tarihinde 28 sayılı kararın yürürlüğe girmesi ile birlikte yürürlülükten kaldırıldı. 28 sayılı karara göre MB’nin bütün dövizler için günlük kur yayınlamasından vaçgeçilmekte ve sadece USD için günlük kur belirleyip ilan etme kuralı getirilmekteydi. Ayrıca yurtiçinde yerleşiklerin belirli birtakım şartlara uymak kaydıyla yurtiçi ve yurtrdışından döviz kredisi sağlama imkanı getirilmekteydi.

28 sayılı kararın ardından 7 Temmuz 1984’de 30 sayılı karar çıkartıldı. Bu kararın en önemli maddesi yurtiçinde yerleşiklerin ceplerinde döviz bulundurmalarının serbest bırakılması ve kaynaklarının sorulmamasıydı. Bu uygulama ile döviz tevdiat hesapları ve döviz üzerinden faiz verilmesi olanaklı hale geldi. Bunun dışında bankaların vadeli döviz alım satımı serbest hale getirilmekte ve Türkiye’ye her yoldan döviz girişi serbest bırakılmaktaydı.

30 sayılı karar’ın yayımıyla başlayan liberalleşme 32 sayılı karar ile bir adım daha ileri gitmiş ve dövizin alım-satımı ve yurtdışına transferi gibi konularda büyük ölçüde serbesti getirmiştir. Aynı zamanda TL’nin konvertibilitesi için gerekli yasal düzenlemeler de bu kararname ile yapılmış bulunmaktadır. (1990 yılında IMF ile yapılan anlaşmanın 8.maddesi gereğince Türk parasının konvertibilitesi sağlandı.)

Öte yandan aynı yıllarda MB dahili piyasaların gelişimi için önemli adımlar atmaktaydı.
- - 2 Nisan 1986 Bankalararası Para Piyasası ( Interbank )
- - 4 Şubat 1987 Açık Piyasa İşlemleri uygulama alındı
- - 14 Eylül 1988 Bankalararası Döviz ve Efektif Piyasası
- - Nisan 1989 Altın Piyasası

Ayrıca 3 Ocak 1986 yılında İMKB bünyesinde Hisse Senedi alım-satım piyasasının hayata geçirilmesi ve devam eden yıllarda İMKB yardımıyla diğer organize piyasaların oluşturulması da Türkiye’deki Para Döviz ve Sermaye Piyasalarının oluşmasına büyük katkıda bulunmuştur.

Tüm bu gelişmeler Bankacılık teknolojisindeki bir takım araçların kullanılmaya başlanması ve döviz rezervlerinin yeterli düzeyde seyretmesinin de yardımıyla bir Türkiye’de bir döviz piyasasının ortaya çıkmasına olanak tanımıştır.

8.1 Döviz Pozisyonu İle İlgili Mevzuat

8.1.1 Kur Uygulaması

Ülkemizde kurların belirlenmesinde herhangi bir kısıtlama yoktur. Ticari ve gayrıticari işlemlere ilişkin olarak yapılan döviz ve efektif alım-satım işlemlerinde uygulanacak döviz kurları serbestçe belirlenir.

8.1.2 Zorunlu Döviz Devirleri

1998 yılı ortasına kadar Türkiye’de Bankalar ve yetkili kurumlar ihracat ve görünmeyen işlemler kalemlerinden bir ay içinde alışını yapmış oldukları yani TL vererek satın aldıkları döviz ve efektiflerin belirli bir kısmını (en son oran %14 olmak üzere) en geç takip eden ayın son iş gününe kadar Merkez Bankası’nın ilan ettiği kurlar üzerinden Merkez Bankası’na satmak zorundaydılar.

1998 yılının ikinci yarısında hızını arttıran Asya ve ardından gelen Rusya krizinin etkilerinden kurtulmak ve bankalara bir soluk aldırmak alınan kararlardan birisi de zorunlu döviz devirlerinin belirli bir süre ertelenmesiydi. Merkez Bankası 2 aylık dilimler halinde gelcecek dönemde zorunlu döviz devri kabul etmeyeceğini açıklamaktaydı. Zorunlu döviz devri halen yürürlülükte olmasına rağmen Merkez Bankası döviz devri kabul etmemeyi sürdürmektedir.

8.1.3 Likidite Oranı

Likidite riski yönetimine yönelik bu oran bankaların yüklenmiş oldukları kısa vadeli yükümlülüklerini yerine getirebilmek için bulundurmaları gereken asgari likiditeyi belirlemek amacıyla haftalık olarak izlenmektedir. Likidite oranı bankların döviz ve altın mevcutlarının döviz ve altın taahütlerine bölünmesiyle bulunur ve bu oran %10’dan aşağı olamaz.

Döviz ve Altın Mevcutları
Likidite Oranı = ------------------------------------ > = %10
Döviz ve Altın Taahütleri

Merkez Bankası genelgesine göre döviz ve altın mevcutları aşağıdadır.

- - Yurtdışı muhabirleri nezdinde cari ve depo hesaplarında bulunan döviz mevcutları ile döviz cinsinden kıymetli evrak portföyleri
- - 32 sayılı Karar’la öngörülen standartlardaki işlenmiş ya da işlenmemiş altın mevcutları
- - Yurtiçi muhabirleri nezdinde cari hesap döviz tevdiat hesabı ya da depo hesaplarında bulunan döviz mevcutları ile altın depo hesaplarında bulunan altın mevcutları
- - T.C.Merkez Bankası nezdindeki döviz ve altın mevcutları (döviz tevdiat ve altın depo munzam karşılıkları dışında) olarak belirlenmiştir
- - Kasalarında bulunan efektif mevcutları
- - Bankaların Merkez Bankası içinde kurulan Döviz ve Efektif Piyasalarında ve Bankalararası Para Piyasalarında işlem yapabilmek için Merkez Bankası’na teminat olarak verdikleri döviz depoları uluslararası standarttaki altın yabancı devlet ya da hazinelerce çıkarılan bono ve tahvil
- - Hazine Müsteşarlığı’nca doğrudan ya da garantisi ile ya da ÖİB tarafından yurt içinde çıkarılmış ve çıkarılacak döviz veya değeri döviz karşılığı Türk Lirası olarak belirlenmiş menkul kıymetlerden bankaların döviz mevcut ve alacaklarının %15’ine kadar olanlar

Döviz taahütleri ise aşağıdaki kalemleri içerir ;

- - Vadesine 3 ay kalan akreditif taahütleri
- - Vadesine 3 ay kalan ve vadesi geldiğinde ödenmesi bankalarca taahüt edilen kabul poliçeleri
- - Vadesine 3 ay kalan ihracatın gerçekleşmemesi halinde geri ödenmesine bankalarca garanti verilen prefinansman kredi taahütleri
- - Bankaların yurtiçi ve yurtdışından doğrudan sağladıkları ve ödenmesini garanti ettikleri vadesine 3 ay kalan diğer krediler ile aldıkları döviz depoları
- - Vadesiz döviz tevdiat hesapları ve döviz üzerinden açılan cari hesaplar
- - Vadesiz altın depo hesapları
- - Bankaların Merkez Bankası içinde kurulan Döviz Efektif Piyasalarında yaptıkları işlemlerden dolayı ödeme yükümlülüğü altına girdikleri vadesine 3 ay kalan döviz depoları döviz kredileri ve diğer döviz taahütleri

8.1.4 Kur Riski Oranı

Döviz mevcutları ile döviz alacaklarının toplamının döviz borçlarına bölünmesi suretiyle bulunacak bu oranın USD DEM ve diğer dövizlerin USD karşılığı ve bunların tümünün toplamının USD karşılığı üzerinden hangi sınırlar içinde olacağı Merkez Bankası’nca belirlenmektedir.

Tüm döviz cinslerinin toplam USD karşılığı üzerinden yapılacak hesaplamada bir bankanın her hafta Cuma günü itibarıyla döviz mevcutları ve döviz alacakları toplamının döviz taahütleri toplamına oranının en az %80 en çok %110 olması; herbir döviz cinsinden bu oranın en az %75 ve en çok %115 olması öngörülmekte bu oranlara uymayan bankalar reeskont faiz oranının 2 katı tutarında haftalık ceza ödemek durumunda kalmaktadır. Bu sınırlamanın amacı bankaların döviz taahütlerine karşılık bulundurmaları gereken asgari ve azami döviz mevcudu tutarını belirlemek böylece bankaların taahütlerine karşılık yeterli düzeyde döviz mevcudu tutmalarını sağlamak ve taahütlerine göre çok fazla döviz stoku tutmalarını da önlemektir.

Döviz Mevcutları + Döviz Alacakları
Kur Riski Oranı = ---------------------------------------
Döviz Borçları

Kur riski oranının payında yer alan kalemlerin likidite oranına göre farklılıkları aşağıdadır.

- - Yurtdışı muhabirleri nezdinde cari hesap ve depo hesaplarında bulunan döviz mevcutları ile altın depo hesaplarında bulunan altın mevcutları ve döviz üzerinden düzenlenmiş kıymetli evrak portföyleri
- - Yurtiçi muhabirleri nezdinde cari hesap ve döviz tevdiat hesabı veya depo hesaplarında bulunan döviz mevcutları ile altın depo hesaplarında bulunan altın mevcutları
- - Kasalarında bulunan altın ve efektif mevcutları
- - Döviz ve Efektif piyaslarında ve Bankalararası Para Piayasası’nda işlem yapabilmek için Merkez Bankası’na teminat olarak tevdi edilen döviz depoları efektif depolarıuluslararası standarttaki altınyabancı devlet veya hazinelerce çıkarılan bono ve tahviller
- - Hazine Müsteşarlığı’nca doğrudan ya da garantisi ile ya da ÖİB tarafından yurt içinde çıkarılmış ve çıkarılacak döviz veya değeri döviz karşılığı Türk Lirası olarak belirlenmiş menkul kıymetlerden bankaların döviz mevcut ve alacaklarının %15’ine kadar olanlar
- - Merkez Bankası nezdindeki döviz ve altın mevcutları (döviz tevdiat ve altın depo munzam karşılıkları ile birlikte)
- - Yurtiçi ve yurtdışına açılan altın ve döviz kredileri toplamı
- - Döviz ve Efektif Piyasalarında yaptıkları işlemden dolayı adlarına diğer bankalar ve özel finans kurumlarında tesis ettikleri döviz depoları ve verdikleri döviz kredileri
- - Vadeli döviz alımları
- - Bankaları kendi döviz pozisyonlarından yurtdışına transfer edilmek suretiyle edindikleri yurtdışı iştirakleri
- - Satın alınan çekler

Kur riski oranının paydasında ise aşağıdaki kalemler yer almaktadır.

- - Bankalar nezdinde açılmış bulunan döviz tevdiat ve altın depo hesapları toplamı (Bankalararası döviz tevdiat ve altın depo hesapları ile birlikte)
- - Yurtiçi ve yurtdışından ödemesi döviz olarak yapılmak üzere borçlu sıfatıyla sağlanan krediler
- - Bankalarca yurtdışından depo hesabı olarak sağlanmış fonlar
- - MB içindeki Döviz ve Efektif Piyasalarında yapılan işlemlerden dolayı ödeme yükümlülüğü altına girilen döviz depolarıdöviz kredileri ve diğer döviz taahütleri
- - Vadeli döviz satımları
- - Ödenecek çekler
- - Ödenecek havaleler

8.1.5 Yabancı Para Genel Konsolide Pozisyon / Sermaye Tabanı
Bankaların döviz pozisyonu açısından uyması gereken diğer bir ölçüt de Yabancı Para Net Genel Pozisyonu / Sermaye Tabanı oranıdır. Bu rasyonun hesaplanmasındaki amaç ana ortaklık niteliğine sahip bankaların konsolide döviz varlık ve yükümlülükleri arasındaki ilgi ve dengelerin kurulmasını ve bunların konsolide sermaye tabanları ile uyumlu bir seviyede döviz pozisyonu tutmalarını temin etmek üzeredöviz yönetimlerinde uygulayacakları “Yabancı Para Genel Konsolide Pozisyon / Sermaye Tabanı” esasları belirlemektir.

29.8.1998 tarih ve 23448 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan “Yabancı Para Net Genel Pozisyonu / Sermaye Tabanı” rasyosu olarak belirtilip detayları verilen rasyo 21.12.1999 ve 23913 sayılı mükerrer sayılı Resmi Gazete’de yukaıdaki biçimde revize edilmiştir. Yapılan bu değişiklikteki temel amaç ortaklık yapısı aynı olan tüm mali kuruluşların bilançolarını bir bütün olarak ele alıp bu temele göre bir risk ölçümü yapmaktır.

Bu rasyoya göre ;

Yabancı Para Genel Konsolide Pozisyon : ( Konsolide Döviz Varlıkları – Konsolide Döviz Yükümlülükleri ) toplamının TL karşılıkları arasındaki farkı ifade eder.

Konsolide Döviz Varlıkları : Finansal kurumlar topluluğuna dahil tüm ortaklıkların konsolide edilmiş tüm yabancı para aktif hesaplarını dövize endeksli varlıklarını yabancı para repo alacakları ile vadeli döviz alım taahütlerini ifade eder.

Konsolide Döviz Yükümlülükleri : Finansal kurumlar topluluğuna dahil tüm ortaklıkların konsolide adilmiş tüm yabancı para pasif hesaplarını dövize endeksli yükümlülüklerini yabancı para repo borçları ile döviz satım taahütlerini ifade eder.

Sermaye Tabanı : ( 30 Haziran 1998 tarih ve 23388 sayılı mükerrer Resmi Gazete )

"Sermaye" ana sermaye ve katkı sermayeden meydana gelir.

8.1.5.1 Ana Sermaye:
"Ana Sermaye"yi ödenmiş sermaye kanuni yedek akçeler ihtiyari ve fevkalade yedek akçeler muhtemel zararlar karşılığı ve bankaların üç aylık hesap özetlerinde yer alan vergi provizyonundan sonraki dönem karı ve geçmiş yıllar karı oluşturur. Ana sermayenin hesaplanmasında bankaların üç aylık hesap özetlerinde yer alan dönem zararı ile geçmiş yıllar zararı toplamı indirim kalemi olarak dikkate alınır.

8.1.5.2 Katkı Sermaye:
"Katkı Sermaye" genel kredi karşılığı banka sabit kıymet yeniden değerleme fonu iştirakler ve bağlı ortaklıklar ile sermayelerine katılınan diğer ortaklıklar sabit kıymet yeniden değerleme karşılığı alınan sermaye benzeri krediler muhtemel riskler için ayrılan serbest karşılıklar ve menkul değerler değer artış fonundan oluşur.

Yabancı Para Genel Konsolide Pozisyon / Sermaye Tabanı = 20% (Haziran 2000 itibarıyla)
8.1.6 DAHİLİ PARA VE DÖVİZ PİYASALARI
8.1.6.1 Merkez Bankası Döviz ve Efektif Piyasası
14 Eylül 1988 tarihinde Türk Lirası karşılığı döviz alım-satım ve Türk Lirası karşılığı efektif alım-satım piyasalarının kurulması ile oluşturulan bu müdürlüğün amacı bankalararası döviz ve efektif hareketlerini düzenlemek ve bankacılık sistemindeki döviz ve efektif kaynaklarının daha verimli kullanılmasını sağlamaktır. TCMB aracılık rolü dışında piyasayı yönlendirmek amacı ile zaman zaman piyasaya döviz müdahalelerinde bulunmaktadır. Bu müdahalelerin amacı iç ve dış piyasadaki gelişmelere göre kurlardaki değişimleri yönlendirmek döviz fiyatlarındaki aşırı dalgalanmaları önlemektir. Bu piyasalara bankalar dışında yetkili müesseseler ve özel finans kurumları da katılmaktadır. Böylece yurtiçi döviz piyasalarında önemi ihmal edilemeyecek boyutlarda olan Kapalıçarşı piyasası da (serbest piyasa da denir) kontrol altına alınmıştır.

Bu piyasalarda 28 Temmuz 1995 tarihinde Istanbul Altın Borsası’nın açılmasına kadar altın işlemleri de yapılmaktaydı. Bu tarihten önce Türkiye’de altın ithal etme yetkisi sadece Merkez Bankası’na ait idi. Merkez Baakası ilk önce TL karşılığı altın işlemlerine başlamış ancak bu yöntem piyasa tarafından ilgi görmeyince döviz ve efektif karşılığı altın işlemlerine dönülmüştür.

Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğü’nün bir diğer görevi ise Merkez Bankası’nın gişe kurlarını belirlemektir. Gösterge Kuru veya Denge Kuru da denen bu kurları Merkez Bankası saat 15:00’teki 20 bankanın $/TL alış ve satış kotasyonlarının ortalamalarının ortalamasını alarak hesaplamaktadır.

8.1.6.2 Bankalararası Serbest Döviz Piyasası

Türkiye’de Bankalar MB Döviz ve Efektif piyasası dışında kendi aralarında da döviz alım - satım işlemi yapmaktadırlar.Bu tür işlemler çoğunlukla telefon ve Reuters Dealing ekranı aracılığıyla yapılmaktadır. Reuters tarafından elektronik ortamda oluşturulan ve TRL1 ismi verilen sayfada tüm bankalar USD 1.000.000.- için alım-satım kotasyonu vermektedirler.

Mevcut durumda Bankalararası serbest piyasada yapılan işlem hacmi Merkez Bankası nezdindeki piyasada yapılan işlem hacminin çok çok üstündedir. Bu piyasada ki işlem hacminin daha yüksek olmasının sebebi işlemlerin daha kolay gerçekleştirilmesi herhangi bir maliyet ve teminat unsurunun bulunmaması olarak gösterilebilir.

8.1.6.3 Interbank Para Piyasası

2 Nisan 1986 tarihinde kurulan piyasanın amacı bankalararası rezerv hareketlerini teşvik etmek bankacılık sisteminde kaynakların daha verimli kullanılmasını sağlamak ve likiditenin bankalararasında dengeli dağılımına yardımcı olmaktır.Böylece kısa bir dönem için nakit fazlası olan bir banka kısa bir dönem için nakit fazlası olup bunu plase edemeyen bankadan borç alabilmekte bu şekilde kısa dönemde nakit fazlası olan banka bunu nakdi gelir sağlayan bir varlık haline getirirken kısa dönem nakit ihtiyacı olan banka bu ihtiyacını uzun dönemli varlıklarını elden çıkartmadan karşılayabilmektedir.

Ayrıca bu piyasa gerektiğinde uygulanmakta olan para politikası hedeflerine ulaşabilmek için MB tarafından açık piyasa gibi çalıştırılabilmekte piyasadan para çekilebilmekte veya piyasaya para verilebilmektedir.Böylece bankacılık sisteminde yaşanan kısa vadeli likidite sıkıntısı ve likidite fazlalığı koşulları ortadan kaldırılabilmekte piyasadaki arz talep sürekliliği sağlanabilmektedir.

8.1.6.4 Bankalararası Serbest Para Piyasası

Bankalar Interbank Para Piyasasının yanında TL gereksinimlerini ya da TL fazlalarını kendi aralarında oluşturdukları serbest para piyasasını kullanarak değerlendirebilmektedirler. Bu piyasada işlem maliyetleri sıfıra yakındır ve Bankalar diğer bankalara tanıdıkları işlem limitleri tutarında teminat almadan işlem yaparlar.

Bankalar yine pazar kuraları çerçevesinde kendi aralarında belirledikleri miktar üzerinden 1 yıl vadeye kadar alım ve satım kotasyonu verirler. Bu piyasa Reuters (TRLDEPO) aracılığıyla bütün pazara dahil bankalar tarafından görüntülenir.